5 podstawowych zasad, jak położyć kres handlowi „narzędziami tortur”

Stosowanie niektórych przyrządów takich jak zakładane na ciało urządzenia porażające prądem, łańcuchy na nogi z obciążnikami czy policyjne pałki z kolcami jest wyjątkowo brutalne. Choć użycie przez funkcjonariuszy organów ścigania zwykłych kajdanek, gazu pieprzowego czy paralizatora może być uzasadnione, to jednak powszechnie nadużywa się ich stosowania. Przedstawiciele organów ścigania stosują również formy tortur takie jak podtapianie, duszenie i krępowanie.
W 2004 roku specjalny sprawozdawca ONZ ds. tortur, po dokładnym zbadaniu produkcji i handlu sprzętem stosowanym przez organy ścigania oraz urządzeniami przytrzymującymi, zarekomendował krajom wprowadzenie skutecznej kontroli stosowania tego typu przyrządów. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych wezwało następnie wszystkie państwa do: „podjęcia odpowiednich i skutecznych kroków ustawodawczych, sądowych i innych celem uniemożliwienia oraz zakazania produkcji, handlu, eksportu, importu i stosowania przyrządów, które poza torturowaniem oraz innym okrutnym, nieludzkim i poniżającym traktowaniem i karaniem nie mają żadnego praktycznego zastosowania”.
Choć każde państwo zobowiązane jest zwalczać wszelkie przypadki stosowania tortur oraz innych form złego traktowania, kroki podejmowane przez poszczególne kraje nie są na ogół wystarczające. Aby położyć kres handlowi „narzędziami tortur” oraz zapobiec stosowaniu tortur i innych form złego traktowania, Amnesty International i Omega Research Foundation wzywają wszystkie państwa do uwzględnienia w ich ramach prawnych i administracyjnych następujących pięciu zasad:

1. Zakaz produkcji i handlu z natury okrutnymi, niehumanitarnymi przyrządami stosowanymi przez funkcjonariuszy organów ścigania oraz prowadzenia szkoleń w zakresie posługiwania się nimi

Władze powinny zakazać produkcji, eksportu, importu, tranzytu i przeładunku przyrządów oraz prowadzenia szkoleń:

  • które w przypadku egzekwowania prawa nie mają żadnego praktycznego zastosowania, poza użyciem ich w celu wykonania kary śmierci, stosowania tortur lub innych form okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania bądź karania;
  • w przypadku, gdy ich stosowanie w praktyce ujawniło znaczne ryzyko doznania nieuzasadnionego uszkodzenia ciała.

Władze powinny zakazać przyrządów stosowanych przez funkcjonariuszy organów ścigania takich jak: zakładane na ciało urządzenia porażające prądem (tzw. pasy rażące prądem), urządzenia porażające bezpośredniego kontaktu, pałki policyjne z kolcami i inne kolczaste urządzenia do zadawania uderzeń, śruby do zgniatania kciuków oraz kajdanki na kciuki i szyję, kajdany na nogi i ręce z obciążnikami, kajdany na nogi i ręce przytwierdzane do stałych przedmiotów, krzesła, ławy i łóżka do krępowania, łóżko-klatki oraz urządzenia zaprojektowane w celu przeprowadzenia egzekucji, jak na przykład komory gazowe, szubienice i krzesła elektryczne.
Władze muszą zakazać świadczenia pomocy technicznej takiej jak: szkolenia w posługiwaniu się zakazanymi przyrządami, szkolenia w posługiwaniu się przyrządami niezgodnie z ich przeznaczeniem (np. użycie policyjnych pałek do podduszania, duszenia oraz stosowania pasów do krępowania), szkolenia w zakresie technik tortur, jak na przykład podtapianie, stosowania tzw. „białego szumu”, długotrwałe utrzymywanie stanu stresu, a także pozbawianie snu oraz techniki dezorientacji.
Władze muszą sporządzić listę zakazanych przyrządów stosowanych przez funkcjonariuszy organów ścigania oraz prowadzonych szkoleń z ich obsługi, którą powinny regularnie weryfikować i uaktualniać, uwzględniając nowe fakty oraz postęp technologiczny.

2. Restrykcyjne, oparte na analizie ryzyka ograniczenia w handlu przyrządami stosowanymi przez funkcjonariuszy organów ścigania, które mogą być niewłaściwie wykorzystywane do torturowania oraz stosowania innych form złego traktowania

Władze powinny bezwzględnie kontrolować import, eksport i przeładunek przyrządów oraz związaną z ich użyciem pomoc techniczną i prowadzone szkolenia w zakresie posługiwania się nimi. Choć przyrządy te mogą być wykorzystywane w sposób przewidziany prawem oraz zgodnie ze standardami ONZ w dziedzinie organów ścigania, to jednak mogą być też stosowane niezgodnie z ich przeznaczeniem w celu torturowania oraz stosowania innych form złego traktowania.
Przyrządy podlegające kontroli obejmowałyby: zwykłe kajdanki, pałki policyjne, pociski i wyrzutnie, w tym plastikowe i gumowe pociski, paralizatory, środki rozpraszania tłumu oraz odpowiednie środki ich przenoszenia.
Władze muszą sporządzić listę przyrządów podlegających kontroli i związanej z ich użyciem pomocy technicznej, którą należy regularnie weryfikować i uaktualniać, uwzględniając nowe fakty oraz postęp technologiczny. Jeśli zachodzi znaczne ryzyko użycia tych przyrządów w celu stosowania tortur lub innych form znęcania się przez funkcjonariuszy organów ścigania bądź przekazania ich innym nieupoważnionym osobom, władze nie powinny zezwolić na ich przekazanie.

3. Rozbudowany system kontroli handlu w kraju

Władze muszą stworzyć w kraju rozbudowany system kontroli handlu, aby w przyszłości móc kontrolować transfer przyrządów podlegających kontroli. Decyzja o przyznaniu zgody na wywóz przyrządów podlegających kontroli powinna być podejmowana indywidualnie przez właściwy organ w państwie, w którym wnioskodawca ma swoją siedzibę.
Aby rozpatrzyć wniosek o wydanie pozwolenia na wywóz, upoważniony do tego organ powinien wziąć pod uwagę istotne informacje pozyskane z ONZ, regionalnych obserwatorów praw człowieka oraz uznanych organizacji pozarządowych dotyczące działalności użytkowników końcowych, którzy z takim wnioskiem wystąpili. W szczególności powinny one zawierać stopień przestrzegania przez nich praw człowieka i obowiązujących w tej dziedzinie standardów, a także stosowanie przez nich, niewłaściwe użycie oraz sposób kontroli sprzętu policyjnego. Władze muszą regularnie weryfikować zezwolenia na eksport, a w przypadku pojawienia się znacznego ryzyka nadużycia, muszą niezwłocznie wstrzymać zezwolenie do czasu zakończenia kontroli.
Ponadto system kontroli powinien uwzględniać:

  • ramy prawne, za pomocą których będzie można ściśle kontrolować pośrednictwo, transport i inne usługi obejmujące rejestrację podmiotów oraz koncesjonowanie ich działalności,
  • kontrole końcowego przeznaczenia dzięki wiarygodnym pisemnym zobowiązaniom oraz procedurom późniejszego monitorowania końcowego przeznaczenia,
  • karne i inne przewidziane sankcje za wszelkie naruszenia stosownych przepisów prawa handlowego,
  • system prowadzenia szczegółowej ewidencji międzynarodowej wymiany handlowej oraz wszystkich transakcji sprzedaży przyrządów używanych przez funkcjonariuszy organów ścigania, zawartych poprzez krajowy system kontroli.

4. Przekazywanie oraz udostępnianie informacji dotyczących handlu „narzędziami tortur”

Władze powinny informować organy ustawodawcze oraz udostępniać im informacje dotyczące podjętych kroków mających na celu kontrolowanie handlu przyrządami stosowanymi przez funkcjonariuszy organów ścigania i świadczonej w tym zakresie pomocy technicznej. Powinny bez zwłoki publikować roczny raport zawierający istotne informacje dotyczące ilości, wartości i rodzaju sprzętu, a także kraju, z którym prowadzą handel tymi przyrządami, umożliwiając prowadzenie wybranym przedstawicielom i niezależnym organom stosownej kontroli. Władze państwa powinny powiadomić organy ustawodawcze o wszystkich pozytywnie bądź negatywnie rozpatrzonych wnioskach o zezwolenie na eksport, a także o każdej decyzji uchylającej przyznane już wcześniej zezwolenie na wywóz z podaniem uzasadnienia każdej decyzji.

5. Lokalne i międzynarodowe środki regulujące handel „narzędziami tortur”

Podjęcie skutecznych krajowych środków regulujących handel sprzętem stosowanym przez funkcjonariuszy organów ścigania oraz świadczenie pomocy technicznej w tym zakresie jest ważnym krokiem, który wszystkie państwa mogą natychmiast podjąć, spełniając ich międzynarodowe zobowiązanie względem walki z torturami i innymi formami złego traktowania. Krajowe środki, choć niezbędne, nie wystarczą jednak, by zagwarantować, że pozbawieni skrupułów eksporterzy z innych krajów w dalszym ciągu nie będą przekazywać „narzędzi tortur” przedstawicielom organów ścigania, którzy stosują tortury i inne formy złego traktowania. Aby przeciwdziałać takim działaniom, organizacje międzyrządowe powinny stworzyć krajowe, a w efekcie międzynarodowe standardy i instrumenty regulujące handel w tej dziedzinie.
W maju 2005 roku Unia Europejska przyjęła Rozporządzenie Rady (WE) nr 1236/2005 w sprawie handlu niektórymi towarami, które mogłyby być użyte do wykonywania kary śmierci, tortu lub innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Regulacja, która weszła w życie w maju 2006 roku, zapełniła ważną lukę w kontroli eksportu opartej na prawach człowieka, wprowadzając bezprecedensowe ograniczenia w handlu, które są wiążące dla wszystkich państw członkowskich i dotyczą różnego rodzaju sprzętu bezpieczeństwa. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1236/2005 może w istotny sposób zagwarantować, że firmy działające na terenie UE nie będą przyczyniać się do – a tym samym czerpać zysków ze – stosowania tortur i innych form znęcania się poza jej granicami.
Rozporządzenie UE nie może jednak bezpośrednio regulować handlu i transferu towarów pomiędzy krajami spoza UE. Wymaga to podjęcia działań przez szerszą społeczność międzynarodową.
Amnesty International i Omega Research Foundation wierzą, że regulacja ta powinna pełnić rolę precedensu oraz stać się bodźcem do wprowadzenia przez inne lokalne, krajowe i wielostronne organizacje podobnych ograniczeń. Oczekuje się, że wprowadzenie przez większą liczbę państw skutecznych krajowych ograniczeń regulujących handel sprzętem stosowanym przez funkcjonariuszy organów ścigania wraz z inicjatywami podejmowanymi na szczeblu regionalnym dadzą ostatecznie podstawę do opracowania jakże potrzebnych ograniczeń w handlu międzynarodowym tymi przyrządami.