Łotewskie władze brutalnie zawracały uchodźców i migrantów na granicy z Białorusią, naruszając prawa człowieka wielu z nich, m.in. przetrzymując ich nielegalnie w lasach czy poddając torturom – wynika z nowych ustaleń opublikowanych w raporcie Amnesty International.
Raport „Łotwa: Wróć do domu lub zostań w lesie” ujawnia brutalne traktowanie migrantów i uchodźców, w tym dzieci, którzy byli arbitralnie przetrzymywani w tajnych miejscach w łotewskich lasach, a także bezprawnie i brutalnie wypychani do Białorusi. Wielu z nich było bitych i rażonych prądem za pomocą paralizatorów, także w genitalia. Niektórzy zostali bezprawnie zmuszeni do „dobrowolnego” powrotu do swoich krajów.
Łotwa postawiła uchodźcom i migrantom okrutne ultimatum: zgodzić się na “dobrowolny” powrót do swojego kraju albo zostać uwięzionym na granicy, narażając się na detencję i tortury. W niektórych przypadkach ich arbitralne zatrzymanie na granicy może być równoznaczne z wymuszonym zaginięciem.
Eve Geddie, dyrektorka Biura Instytucji Europejskich Amnesty International
„Łotewskie władze nie udzieliły należytej pomocy mężczyznom, kobietom i dzieciom, zostawiając ich w trudnych warunkach atmosferycznych w lasach lub przetrzymując w namiotach. Przemocą wypchnięto ich z powrotem do Białorusi, gdzie nie mają szans na otrzymanie ochrony. Działania te nie mają nic wspólnego z ochroną granic i są bezpardonowym naruszeniem prawa międzynarodowego i unijnego”.
10 sierpnia 2021 roku – w związku ze wzrostem liczby osób zachęcanych do przyjazdu do Unii Europejskiej przez Białoruś – Łotwa wprowadziła stan wyjątkowy. Sprzeczne z prawem unijnym, międzynarodowym oraz zasadą non-refoulement przepisy o stanie wyjątkowym zawiesiły prawo do ubiegania się o azyl w czterech obszarach granicznych. Pozwoliły władzom łotewskim także na przymusowe i zbiorowe odsyłanie ludzi do Białorusi.
Władze łotewskie wielokrotnie przedłużały stan wyjątkowy (obecnie do listopada 2022 roku), pomimo spadku liczby osób przekraczających granicę i przyznania, że odnotowywana liczba prób wjazdu była wynikiem wielokrotnego przekraczania granicy przez te same osoby.
Dziesiątki uchodźców i migrantów były arbitralnie przetrzymywane na granicy w namiotach w niehigienicznych warunkach. Niewielki odsetek osób został wpuszczony do Łotwy, z czego zdecydowana większość została umieszczona w ośrodkach detencyjnych. Zaoferowano im ograniczony dostęp do procesów azylowych, pomocy prawnej lub niezależnego nadzoru albo nie zaoferowano go wcale.
Raport Amnesty dotyczący Łotwy jest kontynuacją i uzupełnieniem podobnych raportów, skupiających się na nadużyciach wobec uchodźców i migrantów przez Białoruś, Polskę i Litwę.
Brutalne wypychanie, arbitralne zatrzymania i możliwe wymuszone zaginięcia
Łotewska straż graniczna, we współpracy z niezidentyfikowanymi „komandosami”, wojskiem i policją, wielokrotnie poddawała ludzi zbiorowym, bezprawnym i brutalnym przymusowym powrotom. W odpowiedzi władze białoruskie systematycznie wypychały ludzi z powrotem do Łotwy.
Zaki, mężczyzna z Iraku, który przebywał na granicy przez około trzy miesiące, powiedział Amnesty International, że był wypychany ponad 150 razy, czasami osiem razy w ciągu jednego dnia.
Hassan, inny mężczyzna z Iraku, który spędził na granicy pięć miesięcy, powiedział: „Zmuszali nas do rozebrania się, czasami bili nas, gdy byliśmy nadzy, a następnie zmuszali nas do przejścia z powrotem do Białorusi, często przez rzekę, która była bardzo zimna. Grozili, że nas zastrzelą, jeśli nie przejdziemy”.
W przerwach między tymi przepychankami ludzie byli zmuszani do spędzania dłuższych okresów na granicy lub w namiotach ustawionych przez władze w odizolowanych obszarach lasu. Władze łotewskie zaprzeczały do tej pory, jakoby używały namiotów do czegokolwiek innego niż dostarczanie „pomocy humanitarnej”. Jednak z ustaleń Amnesty International wynika, że namioty te były ściśle strzeżonymi miejscami arbitralnego przetrzymywania uchodźców i migrantów oraz nielegalnych wypchnięć.
Czasem osoby, które nie były przetrzymywane w namiotach zostawiano na otwartym terenie na granicy, często w złych warunkach i temperaturach sięgających nawet -20°C. Adil, mężczyzna z Iraku, który od sierpnia 2021 roku spędził kilka miesięcy w lesie, powiedział Amnesty International: „Spaliśmy w lesie na śniegu. Rozpalaliśmy ogień, żeby się ogrzać, były tam wilki, niedźwiedzie”.
Na granicy i w namiotach władze skonfiskowały ludziom telefony komórkowe, aby uniemożliwić im jakąkolwiek komunikację. Niektóre rodziny szukały osób, o których ostatnio wiadomo było, że są w Łotwie, ale nie można było się z nimi skontaktować telefonicznie. Łotewska organizacja pozarządowa poinformowała, że między sierpniem a listopadem 2021 roku skontaktowali się z nią krewni ponad 30 uchodźców i migrantów, co do których istniało podejrzenie, że zaginęli.
Przetrzymywanie migrantów i uchodźców w namiotach w tajnych miejscach lub pozostawianie ich na granicy bez dostępu do komunikacji lub bezpiecznych alternatyw dla ciągłego przewożenia ich tam i z powrotem między Łotwą a Białorusią stanowi „tajne przetrzymywanie” i może być równoznaczne z wymuszonym zaginięciem.
Przymusowe powroty, nadużycia i tortury
Wobec braku skutecznego dostępu do azylu w stanie wyjątkowym, łotewscy funkcjonariusze wymusili na niektórych osobach przetrzymywanych na granicy zgodę na „dobrowolny” powrót do kraju pochodzenia jako jedyny sposób na wydostanie się z lasu.
Inne osoby przetrzymywane w ośrodkach detencyjnych lub na posterunkach policji były przymuszane lub celowo wprowadzane w błąd, aby wyraziły zgodę na „dobrowolny” powrót.
Hassan z Iraku powiedział Amnesty International, że próbował wyjaśnić, że jego życie będzie zagrożone, jeśli zostanie odesłany. Komandos odpowiedział: „Tu też możesz umrzeć”.
Inny Irakijczyk, Omar, opisywał, jak oficer uderzył go od tyłu i zmusił do podpisania dokumentu o powrocie: „Trzymał mnie za rękę i powiedział, że powinienem się podpisać, a potem siłą zmusił mnie do złożenia podpisu”.
W niektórych przypadkach przedstawiciel IOM (Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji) na Łotwę zignorował dowody na to, że osoby przekazane w ramach procedur „dobrowolnego” powrotu nie przedstawiły autentycznej zgody na powrót.
„Łotwa, Litwa i Polska nadal popełniają poważne nadużycia pod pretekstem «ataków hybrydowych» ze strony Białorusi. W miarę zbliżania się zimy i wznowienia ruchów na granicy, stan wyjątkowy nadal pozwala władzom łotewskim na bezprawne odsyłanie ludzi do Białorusi. Wiele kolejnych osób może być narażonych na przemoc, arbitralne zatrzymania i inne nadużycia, przy ograniczonym lub żadnym niezależnym nadzorze” – powiedziała Eve Geddie.
„Haniebne traktowanie przez Łotwę ludzi przybywających na jej granice stanowi istotny sprawdzian dla instytucji europejskich. Powinny one podjąć pilne działania, aby zapewnić, że Łotwa zakończy stan wyjątkowy i przywróci prawo do azylu dla każdego, kto szuka bezpieczeństwa, niezależnie od jego pochodzenia i sposobu, w jaki przekroczył granicę”.
Imiona i dane osób, z którymi przeprowadzono wywiady na potrzeby tego badania, zostały zmienione lub ukryte w celu ochrony ich prywatności.
Tło/Kontekst
W obliczu nasilającego się kryzysu na granicach Białorusi z Łotwą, Litwą i Polską, Rada UE priorytetowo traktuje przyjęcie rozporządzenia w sprawie „instrumentalizacji” migrantów i osób, ubiegających się o azyl. Pozwoli to państwom członkowskim takim jak Łotwa lub Polska na odstępstwo od zobowiązań wynikających z unijnego prawa azylowego i migracyjnego. Wniosek ma nieproporcjonalny wpływ na prawa uchodźców i migrantów oraz grozi podważeniem jednolitego stosowania unijnego prawa azylowego.
W czerwcu Trybunał Sprawiedliwości UE orzekł, że litewska ustawa o azylu i migracji, która ograniczała zdolność ludzi do składania wniosków o azyl w czasie stanu wyjątkowego i przewidywała automatyczne zatrzymywanie osób ubiegających się o azyl, jest niezgodna z prawem UE.
Analiza i wnioski Trybunału powinny mieć bezpośrednie zastosowanie do sytuacji w Łotwie, gdzie od sierpnia 2021 roku stan wyjątkowy skutecznie uniemożliwia ubieganie się o azyl większości osób przekraczających granicę z Białorusi lub próbujących ją przekroczyć w sposób nieregularny.
Zob. raporty Amnesty International dotyczące Białorusi, Polski i Litwy.
Raport „Łotwa: Wróć do domu lub zostań w lesie” dostępny jest w języku angielskim.