Białoruś i Uzbekistan: Ostatni kaci – skrót raportu

Wszystkie państwa, które odzyskały niepodległość po rozpadzie Związku Radzieckiego w grudniu 1991 r. utrzymały w mocy karę śmierci. Do tej pory dziewięć z nich zdecydowało się ją znieść, a cztery kraje wydały stosowne moratoria; w grudniu 2003 Kazachstan zdeklarował się ogłosić moratorium na egzekucje, w Tadżykistanie od kwietnia 2004 r. obowiązuje moratorium na orzekanie i wykonywanie kary śmierci. Rosja jest jedynym krajem spośród 45 członków Rady Europy, który nadal nie spełnił obietnicy zniesienia kary śmierci złożonej w trakcie przystępowania do tej organizacji w 1996 r.
Wiele państw w regionie byłego Związku Radzieckiego przeprowadzało deportacje ludzi do krajów, w których skazywano ich na karę śmierci. Wyroki te zapadały często po niesprawiedliwie przeprowadzonych procesach, którym towarzyszyły zarzuty o stosowaniu tortur. Udokumentowane przez Amnesty International deportacje odbywały się z naruszeniem przez państwa, które ułatwiały ich przeprowadzenie, zobowiązań wynikających z przyjętych przez nie umów międzynarodowych.

OBECNY STATUS KARY ŚMIERCI W PAŃSTWACH BYŁEGO ZWIĄZKU RADZIECKIEGO

Kraje utrzymujące i stosujące karę śmierci

Białoruś podtrzymała karę śmierci stosowaną w przypadku 12 zbrodni popełnianych w okresie pokoju i dwóch zbrodni popełnianych w okresie wojny, i do tej pory nie opublikowała szczegółowych danych dotyczących wyroków śmierci i egzekucji. Dostępne informacje świadczą o malejącej liczbie wydawanych wyroków śmierci. Podczas gdy w latach 1991-1999 w ciągu roku skazywano na śmierć 20-47 osób, w roku 1999 wydano 13 wyroków śmierci, a do roku 2003 skazywano od 4 do 7 osób rocznie. 11 marca 2004 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że kilka artykułów obowiązującego obecnie kodeksu karnego jest niezgodnych z konstytucją oraz że w obecnych okolicznościach zniesienie kary śmierci, czy też wprowadzenie moratorium mogącego być pierwszym krokiem ku temu, może zostać zarządzone przez głowę państwa i parlament.
Amnesty International wzywa władze Białorusi do kierowania się uwagami Trybunału Konstytucyjnego oraz do bezzwłocznego rozpoczęcia starań o zniesienie kary śmierci wprowadzając przynajmniej moratorium na wydawanie i wykonywanie wyroków do czasu całkowitego zrewidowania polityki kraju w tej kwestii.
Uzbekistan utrzymał karę śmierci za -morderstwo z premedytacją, dokonane ze szczególnym okrucieństwem- oraz -terroryzm-. Władze konsekwentnie unikały ujawnienia szczegółowych danych na temat liczby ogłoszonych wyroków śmierci i egzekucji. We wrześniu 2001 r. prezydent Karimow ogłosił publicznie, że każdego roku w Uzbekistanie uśmiercano około stu osób. Kilka lokalnych grup broniących praw człowieka uważa, że prawdziwa liczba egzekucji oscyluje wokół 200 rocznie.
W wielu przypadkach Uzbekistan nie stosował się do swoich zobowiązań, jakie posiada będąc stroną Protokołu fakultatywnego do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych. Co najmniej 14 skazańców z cel śmierci zostało uśmierconych mimo żądań wstrzymania egzekucji czynionych przez Komitet Praw Człowieka ONZ. We wszystkich tych przypadkach Komitetowi zostały przedłożone skargi dotyczące poważnych naruszeń praw człowieka łącznie ze stosowaniem tortur w celu wymuszenia przyznania się do winy.

Moratoria wyłącznie na egzekucje

Uważa się że moratorium de facto na egzekucje zostało wprowadzone w życie w nieuznawanych przez społeczność międzynarodową rejonach Abchazji, Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej (NRM) i Górnego Karabachu (części kolejno Gruzji, Mołdawii i Azerbejdżanu). Kazachstan wprowadził takie moratorium w 2003 r., a Kirgizja w 1998 r.

Moratoria na wyroki śmierci i egzekucje

Stając się w 1996 r. członkiem Rady Europy, Rosja zobowiązała się do zniesienia kary śmierci w przeciągu trzech lat po wstąpieniu do tej organizacji. Jednakże Rosja nadal pozostaje jedynym członkiem Rady Europy, który nie zniósł kary śmierci.
Uważa się, że moratorium de facto na wyroki śmierci i egzekucje zostało wprowadzone w nieuznawanej przez społeczność międzynarodową Południowej Osetii, części Gruzji. Moratorium takie zostało wprowadzone w Tadżykistanie w 2004 r.

Abolicjonista w czasach pokoju

W roku 1999 Łotwa głosowała za ratyfikacją Protokołu nr 6 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, znosząc tym samym karę śmierci za przestępstwa popełniane w czasie pokoju.

Kraje, które w pełni zniosły karę śmierci

Armenia, Azerbejdżan, Estonia, Gruzja, Litwa, Mołdawia, Turkmenistan, Ukraina.

ZAKRES BŁĘDU SĘDZIOWSKIEGO

Systemy sądownictwa kryminalnego dwóch krajów, które jako ostatnie w regionie stosują karę śmierci, czyli Białorusi i Uzbekistanu, były wielokrotnie krytykowane przez organizacje krajowe i międzynarodowe. Amnesty International udokumentowała wiele przypadków naruszania międzynarodowych standardów w trakcie procesów. Takie naruszenia to m.in. niesprawiedliwe procesy, stosowanie tortur, brutalne traktowanie więźniów w celu wymuszenia przyznania się do winy oraz szerząca się korupcja rujnująca niezawisłość sądownictwa.
Amnesty International jest zaniepokojona faktem, iż rządy krajów tego regionu niejednokrotnie w poszczególnych sprawach okazywały lekceważenie wobec interwencji i orzecznictwa Komitetu Praw Człowieka ONZ. Co najmniej siedmiu skazańców z cel śmierci zostało uśmierconych w Tadżykistanie, a czternastu w Uzbekistanie pomimo interwencji podjętej w ich imieniu przez Komitet Praw Człowieka ONZ.
Kazachstan jest jedynym spośród krajów byłego Związku Radzieckiego, który nie ratyfikował Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych. Strony Paktu zobowiązały się do zapewnienia niestosowania kary śmierci w sposób, który „narusza postanowienia niniejszego Paktu”, co oznacza m.in. zakaz stosowania tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania.

TAJNOŚĆ

Na Białorusi i w Uzbekistanie państwo odmawia udzielenia rodzinom informacji o terminie egzekucji ich bliskich, tym samym pozbawia się je szansy na ich pożegnanie. Po wykonaniu wyroku śmierci państwo odmawia ujawnienia informacji na temat miejsca pochówku skazańca.
W swoim raporcie z lutego 2003 r., sporządzonym bezpośrednio po wizycie w Uzbekistanie, Theo van Boven, specjalny sprawozdawca ONZ ds. tortur, stwierdził, że –ścisła tajność obejmująca dane na temat egzekucji, brak jakiegokolwiek formalnego komunikatu z okresu przed i po dokonaniu egzekucji oraz odmowa wydania ciała w celu przeprowadzenia pochówku zdają się być celowymi działaniami, w pełni świadomie przynoszącymi konsekwencje dla rodzin w postaci zamieszania, strachu i udręki nad losem ich bliskiego- [Raport specjalnego sprawozdawcy ONZ ds. tortur, 2003, paragraf 65]. Opisał on traktowanie rodzin jako –złośliwe oraz kwalifikujące się jako okrutne i nieludzkie- [Ibidem].
Skazańcy w celach śmierci żyją w ciągłym strachu wiedząc, że wyrok może zostać wykonany w każdej chwili. Zgodnie z prawem obowiązującym w obu krajach, egzekucje mogą być wykonane natychmiast po tym, jak prezydent odmówi skorzystania z prawa łaski. Jednakże ani prawnicy, ani rodzina, ani nawet sami skazańcy nie są informowani, kiedy ma zapaść decyzja o zastosowaniu wobec nich łaski ani jaki jest jej wynik.

WARUNKI W CELACH ŚMIERCI

Na podstawie dostępnych informacji wnioskuje się, że warunki w celach śmierci na Białorusi i w Uzbekistanie nie spełniają międzynarodowych standardów praw człowieka takich jak Wzorcowe reguły minimum postępowania z więźniami ONZ oraz Podstawowe zasady traktowania więźniów ONZ. Warunki więzienne w celach śmierci w tych krajach regionu, które wydały moratoria na egzekucje także odbiegają od międzynarodowych standardów.
Dmitrij Hahał był ponad rok trzymany w celi śmierci na Białorusi, zanim jego wyrok został zmieniony na karę 15 lat pozbawienia wolności. Zeznał, że strażnicy więzienni wielokrotnie bili go po głowie, plecach, brzuchu i genitaliach, a także mieli zmuszać go do mówienia –bardzo wam dziękuję- po każdej z serii uderzeń. Jego prawnik doniósł, że więzień zmuszany był czasem do udania się kucając do łazienki po czym odmawiano mu prawa do kąpieli. Zeznał także, że zabroniono mu czytania książek i że żaden z jego listów, także skierowanych do matki, oraz żadna ze skarg wystosowanych do rządu nie zostały przekazane przez administrację więzienną.
Amnesty International otrzymuje informacje z kilku źródeł o tym, że więźniowie w celach śmierci są często bici przez urzędników więziennych. Skazańcy są przetrzymywani w małych celach, zazwyczaj zajmowanych przez dwóch więźniów, sypiających na drewnianych kojach. Zgodnie z doniesieniami, pod jedną z nich znajduje się muszla klozetowa albo dziura służąca za toaletę. W celi jest też rura z wodą do picia. Dociera tam mało naturalnego światła albo nie ma wcale. Jeden z prawników donosił, że w celi przez cały czas jest jedynie przyćmione, sztuczne światło. Powietrze w celach jest zatęchłe, a systemy wentylacyjne nie działają. Rodziny wnoszą oficjalne skargi wobec tego, że więźniom zezwala się na jedynie 30 minutowe ćwiczenia na wolnym powietrzu, a skarżący się nie są w ogóle wyprowadzani na zewnątrz. Zgodnie z zeznaniami skazańca z celi śmierci Żasura Madrahimowa uśmierconego w marcu 2004 r., więźniom jedynie raz na tydzień zezwala się na trzy-cztero minutowy prysznic. Ilość jedzenia nie jest wystarczająca i jest ono kiepskiej jakości, a rodzinom nie zezwala się na dostarczanie pożywienia do cel.

WOLNOŚĆ WYPOWIEDZI I WYGŁASZANIA PUBLICZNYCH OPINII

Władze Białorusi i Uzbekistanu niejednokrotnie uznają opinie publiczną  za kluczowy argument przemawiający przeciw wprowadzeniu moratorium czy zniesieniu kary śmierci.
Jednocześnie rządy obu krajów kontynuują zatajanie istotnych informacji na temat stosowania kary śmierci, uniemożliwiając tym samym przeprowadzenie poważnej publicznej dyskusji w tej kwestii.
W grudniu 2003 r. władze Uzbekistanu zablokowały konferencję -Kara śmierci: Analiza, tendencje, rzeczywiste dane-, organizowaną przez pozarządową organizację z siedzibą w Uzbekistanie -Matki przeciw Karze Śmierci i Torturom-. Konferencja miała na celu zainicjowanie publicznej debaty na temat kary śmierci i stworzenie platformy dla dialogu z władzami. Aktywiści przeciwni karze śmierci oraz rodziny walczące o życie bliskich skazanych na karę śmierci byli prześladowani i zastraszani.
Amnesty International uważa, że rząd powinien kształtować opinię publiczną w sprawach polityki praw człowieka i polityki karnej. Historycznie rzecz ujmując, kara śmierci była prawie zawsze znoszona nawet wówczas, gdy większość społeczeństwa opowiadała się za jej utrzymaniem. Dopiero po jej zniesieniu nie wzbudzała ona już tak dużego oburzenia i w większości przypadków jej zniesienie zostawało podtrzymane.

DEPORTACJE W CELU PRZEPROWADZENIA EGZEKUCJI

Wiele rządów w regionie byłego Związku Radzieckiego ułatwiało deportacje osób podejrzanych do krajów, w których byli oni następnie skazywani na śmierć, często będącą wynikiem niesprawiedliwych procesów, którym towarzyszyło stosowanie tortur.
Kirgizja przeprowadzała deportacje do Chin i Uzbekistanu, mimo iż wydała moratorium na egzekucje i zobowiązała się do ochrony praw człowieka. Mimo swoich zobowiązań wynikających z członkostwa w Radzie Europy oraz innych zobowiązań traktatowych, Rosja deportowała ludzi do krajów, w których czekała na nich kara śmierci. Kazachstan, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i prawdopodobnie inne kraje w regionie także ułatwiały przeprowadzenie deportacji osób skazywanych po powrocie na karę śmierci, często w wyniku procesów poważnie naruszających prawa człowieka, podczas których stosowano tortury mające wymusić przyznanie się do winy.
Międzynarodowa zasada prawna non-refoulement zakazuje wszystkim krajom wydalenia osoby do państwa, w którym istnieje poważne ryzyko, iż może być poddana karze śmierci lub torturom.
ZALECENIA
Dla władz Białorusi i Uzbekistanu:
-podjęcie natychmiastowych kroków w kierunku zniesienia kary śmierci poprzez bezzwłoczne wydanie moratorium na wszystkie wyroki śmierci i egzekucje,
– zamiana wyroków wszystkich więźniów znajdujących się obecnie w celach śmierci na odpowiednie kary więzienia,
– zajęcie przywódczego stanowiska w przygotowywaniu opinii publicznej na zniesienie kary śmierci i opublikowanie danych oraz ujawnienie wszystkich procedur związanych z karą śmierci, które dostarczyłyby informacji potrzebnych do przeprowadzenia poważnej publicznej debaty,
– dbałość o to, by warunki w celach śmierci nie odbiegały od międzynarodowych standardów,
– ujednolicenie swych systemów prawnych, tak by pokrywały się ze zobowiązaniami wynikającymi z międzynarodowych traktatów dotyczących praw człowieka, takich jak Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych czy Konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu oraz aby zadbały o implementację zaleceń Komitetu Praw Człowieka ONZ i Komitetu przeciwko Torturom ONZ.
Dla władz Kazachstanu, Kirgizji oraz do faktycznych władz Abchazji, Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej i Górnego Karabachu

–  w obliczu obowiązującego już moratorium na egzekucje, zmierzanie w kierunku całkowitego zniesienia kary śmierci,
–  zamiana wyroków wszystkich więźniów znajdujących się obecnie w celach śmierci na odpowiednie kary więzienia,
–  publikowanie szczegółowych rocznych statystyk na temat wydawanych wyroków śmierci i ich zmian.
Dla władz Federacji Rosyjskiej
– ratyfikowanie Protokołu nr 6 do Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Dla władz Łotwy

– pełne zniesienie kary śmierci w prawie krajowym,
–  ratyfikowanie Drugiego protokół fakultatywny do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych oraz Protokołu nr 6 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Dla wszystkich państw w regionie

–    dbałość o to, by nie dochodziło do deportacji i ekstradycji ludzi do krajów, w których mogłoby zaistnieć ryzyko poważnych naruszeń ich praw łącznie z karą śmierci i torturami.

Dla społeczności międzynarodowej

–    naleganie na rządy w regionie wymienionym w niniejszym raporcie, by wprowadziły do krajowego porządku prawnego wyszczególnione wyżej zalecenia,
–      dbałość o to, by wszystkie wymienione obawy stały się przedmiotem dyskusji o prawidłowych działaniach w celu ochrony praw człowieka.
-Białorusi i Uzbekistan – ostatni kaci. W kierunku zniesienia kary śmierci na obszarze byłego Związku Radzieckiego – zobacz: http://web.amnesty.org/library/index/engeur040022004