23 czerwca 2004 r., po odesłaniu przez rząd Demokratycznej Republiki Kongo, prokurator MTK ogłosił otwarcie pierwszego dochodzenia tego sądu w sprawie poważnych przestępstw popełnionych w Kongo. Dochodzenie to będzie obejmować zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne, takie jak: morderstwa, gwałty, tortury, które popełniono po jurysdykcji MTK, 1 lipca 2002 r.
Szacuje się, że od 1998 r. ponad 3 miliony ludzi zginęło w wyniku konfliktu w wschodniej części Republiki Kongo. Oświadczenie prokuratora jest oznaką bardzo ważnego kroku w kierunku sprawiedliwości dla ofiar tych przerażających zbrodni. Po otrzymaniu drugiego zgłoszenia od rządu w Ugandzie w styczniu 2004 r., prokurator bada aktualnie sytuację w północnej Ugandzie w celu ustalenia czy istnieje konieczność rozpoczęcia drugiego pełnego śledztwa.
Obecna administracja państwowa Stanów Zjednoczonych konsekwentnie sprzeciwia się Międzynarodowemu Trybunałowi Karnemu od maja 2003 r. Wtedy USA zapoczątkowały ogólnoświatowy atak dążący do osłabienia Trybunału oraz zapewnienia bezkarności obywatelom amerykańskim. Jednakże w czerwcu 2004 r., społeczność międzynarodowa zajęła ważne i pożądane stanowisko wobec tych ataków.
Rada Bezpieczeństwa ONZ odmówiła odnowienia zaproponowanej przez Stany Zjednoczone rezolucji. USA starały się powstrzymać MTK od sprawowania jurysdykcji nad obywatelami krajów, które nie ratyfikowały Statutu Rzymskiego, gdy ludzie ci byli oskarżeni o popełnienie przestępstw w związku z ustalonymi i autoryzowanymi operacjami ONZ.
Jednak kampania USA przeciwko MTK rozszerza się na inne obszary. Ponad 90 państw, łącznie z tymi, które ratyfikowały Statut Rzymski, podpisało ze Stanami Zjednoczonymi nielegalne porozumienia o bezkarności. Zgodnie z nimi, państwa te zgadzają się nie oddawać obywateli amerykańskich oskarżonych o ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne, w ręce MTK. Jednakże większość z tych porozumień musi być podpisana, zanim staną się one wiążące – sejmy tych państw mogą i powinny odmówić ratyfikacji.
Dla MTK najbardziej niecierpiącą zwłoki sprawą są poważne zastoje w procesie ratyfikacji Statutu Rzymskiego oraz ograniczona liczba państw, które naniosły poprawki do swojego prawa. Zgodnie z nimi sądy mogą w razie potrzeby same wypełnić obietnicę zbadania i oskarżenia winnych zbrodni, w celu rozwinięcia pełnej współpracy z MTK. Zaledwie dwa państwa ratyfikowały Statut w 2004 r., podczas gdy ponad połowa z 94 krajów, które podpisały ten dokument, przygotowały wstępny szkic poprawek w ich ustawodawstwie, które miałyby na celu wprowadzenie w życie Statutu Rzymskiego. Jeżeli kraje te nie wypełnią tych obowiązków natychmiast, w znacznym stopniu osłabią one skuteczność nowego międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości.
MTK nie jest jedyną instytucją będącą częścią kształtującego się międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości. System ten działa on na kilku poziomach. Należy podkreślić, iż pierwszorzędna odpowiedzialność za badanie i oddawanie do sądu spraw zbrodni należy do prokuratorów i sądów państwowych, zgodnie z prawem międzynarodowym. Ponieważ sądy międzynarodowe i umiędzynarodowione będą mogły zajmować się tylko niewielką liczbą spraw ludzi, którzy dopuścili się najcięższych przewinień znanych ludzkości, sądy krajowe w dalszym ciągu będą podstawową drogą w sądzeniu tych zbrodni.
Społeczność międzynarodowa musi się upewnić, że ma do tego środki, łącznie z obowiązującym ustawodawstwem, ekstradycją i umowami o wzajemnej pomocy prawnej, sprawiedliwymi procedurami oraz wystarczającymi zasobami ludzkimi, zwłaszcza doświadczonym personelem. Gdy sądy krajowe są niechętne, bądź też nie są w stanie wypełnić swoich obowiązków, coraz więcej międzynarodowych i umiędzynarodowionych sądów odgrywa ważną rolę lub ma potencjał do zapewnienia sprawiedliwości ofiarom tych zbrodni.
Sądy te obejmują: Międzynarodowe Trybunały Karne dla byłej Jugosławii i Ruandy, Nadzwyczajny Trybunał dla Sierra Leone, specjalną listę sędziów przysięgłych z Kosowa z międzynarodowymi sędziami i prokuratorami, Nadzwyczajne Izby dla Kambodży oraz Nadzwyczajny Trybunał Iraku.
Jednakże postępy te mogą być jeszcze większe. Są plany zamknięcia zarówno Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii, jak i Ruandy. W dalszym ciągu stawiają one przed sądem oskarżonych o ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne popełnione w tych krajach. Jak dotąd społeczności międzynarodowej nie udało się rozwinąć i wprowadzić w życie dostatecznie skutecznych sposobów pociągania do odpowiedzialności tych zbrodniarzy. Aby to zrobić, społeczność musi dopiero dostrzec należącą do niej odpowiedzialność.
Pierwsze rozprawy Nadzwyczajnego Trybunału dla Sierra Leone miały miejsce w czerwcu 2004 r. Miały one na celu sądzenie tych, którzy ponoszą największą odpowiedzialność za zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne w czasie dziesięcioletniego konfliktu w Sierra Leone. Jednak sąd nie jest w stanie wypłacić odszkodowań ofiarom lub ich rodzinom, gdyż boryka się on z problemami finansowymi w wyniku niepowodzenia w zbiórce dobrowolnych składek. Jeśli kryzys ten nie będzie natychmiast zażegnany, może on w znacznym stopniu utrudnić pracę Nadzwyczajnego Trybunału w przyszłym roku.
Co gorsza, Nadzwyczajny Trybunał będzie zajmował się tylko garstką spośród tysięcy osób podejrzewanych o najbardziej przerażające zbrodnie które można sobie wyobrazić, takie jak: gwałty, amputacje oraz używanie dzieci-żołnierzy. Co więcej sądy w Sierra Leone nie będą mogły działać ze względu na krajową amnestię za te czyny – amnestię sprzeczną z prawem międzynarodowym.
Nadzwyczajne Izby dla Kambodży powstały w maju 2003 r. za zgodą ONZ i rządu w Kambodży. Ich zadaniem jest postawienie przed sądem odpowiedzialnych za zbrodnie w czasie ery Czerwonych Khmerów miedzy 1975 a 1979 r. Będą one skupiać się jedynie na zbrodniach popełnionych przez kilku członków Czerwonych Khmerów. Przestępstwa dokonane przez innych członków Czerwonych Khmerów i innych, zarówno przed, jak i po rządach Czerwonych Khmerów nie będą badane i oddawane do sądu, ani do Nadzwyczajnych Izb czy sądów państwowych.
Istnieją obawy, że definicje zbrodni w Statucie Nadzwyczajnych Izb są niedoskonałe oraz, że procedury mogą spowodować paraliż całego procesu dochodzenia do sprawiedliwości i odpowiedzialności w Kambodży. Jakiekolwiek dalsze działanie w celu ustanowienia Nadzwyczajnych Izb powinno być zawieszone do czasu rozwiania wszystkich obaw.
Nadzwyczajny Trybunał Iraku został utworzony w grudniu 2003 r. przez Tymczasową Administrację Cywilną Sił Koalicyjnych oraz Radę Zarządzającą Iraku, przeprowadza bardzo poważne, uczciwe procesy i zajmuje się innymi sprawami. Setki osób podejrzanych o zbrodnie podlegające jurysdykcji Trybunału, przetrzymywano w odosobnieniu bez postawienia zarzutu, bez dostępu do prawników, rodziny, opieki medycznej i sędziów. Niektórzy z nich byli torturowani. Nadzwyczajny Trybunał Iraku będzie używać irackiego kodeksu karnego, w którym niektóre aspekty są niespójne ze standardami międzynarodowych praw człowieka. Kodeks ten pozwoli Trybunałowi na wymierzanie kary śmierci.
Tegoroczny postęp w międzynarodowej sprawiedliwości oznacza początek nowej ery, w której sądy państwowe, MTK i inne międzynarodowe i umiędzynarodowione sądy będą mogły dotrzeć z sprawiedliwością do ofiar ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych. Jest to ważna przestroga dla tych, którzy planują popełnić takie przestępstwa – czeka ich odpowiedzialność za swoje czyny.
Wszystkie państwa muszą skorzystać z okazji umocnienia swoich zobowiązań do przestrzegania międzynarodowej sprawiedliwości poprzez ratyfikację Statutu Rzymskiego w celu zaakceptowania jurysdykcji MTK oraz poprzez poprawę istniejącego i wcielonego w życie państwowego ustawodawstwa obejmującego ludobójstwo, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości.
Społeczność międzynarodowa musi się również upewnić, iż cały międzynarodowy wymiar sprawiedliwości jest skuteczny. Obejmuje to: Międzynarodowy Trybunał Karny, inne międzynarodowe i umiędzynarodowione sądy (które mają możliwość wspierania MTK) oraz oczywiście sądy krajowe. Te wszystkie instytucje muszą dotrzeć z sprawiedliwością do wszystkich ofiar, sprostać najwyższym standardom międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości oraz muszą mieć polityczne i finansowe wsparcie, by działać skutecznie. Niepowodzenie zagrozi sprawiedliwości i osłabi porządek prawny.
