21 marca Unia Europejska (UE) i Ukraina podpisały polityczną część umowy o stowarzyszeniu. Przewodniczący Rady Europejskiej, Herman Von Rompuy, zapewnił w swoim oświadczeniu – wygłoszonym 9 kwietnia na Ukrainie – że podpisanie było “drogą do uznania aspiracji obywateli Ukrainy do życia w kraju rządzonym przez wartości, demokrację i rządy prawa.”[1] Pełny tekst umowy o stowarzyszeniu między UE a Ukrainą obejmuje swoim zakresem stosunki polityczne i gospodarcze, odnosząc się jednocześnie do wspólnych wartości, w tym również do praw człowieka.
Do wzięcia udziału w EuroMajdanie – protestach, które rozpoczęły się w listopadzie 2013 roku – popchnęła ludzi wszechobecna frustracja, wywołana brakiem demokracji, rządów prawa i poszanowania praw człowieka. Wydarzenia te doprowadziły do śmierci co najmniej 116 osób, z czego jedyne 17 nie było cywilami. UE nie może zawieść ludności ukraińskiej poprzez poświęcenie praw człowieka dla politycznego oportunizmu – wręcz przeciwnie, powinny one stanowić priorytet w relacjach między stronami Układu. Amnesty International wzywa przede wszystkim UE do położenia nacisku na zwalczanie bezkarności tortur i innych form znęcania się i dyskryminacji, a także do ochrony prawa do wolności zrzeszania się i zgromadzeń w całej Ukrainie.
Bezkarność stosowania tortur i innych form znęcania się
Tymczasowe władze ukraińskie stoją przed historyczną szansą na zerwanie z dziedzictwem przeszłości i podjęcie skutecznych działań w celu osiągnięcia trwałej reformy systemu sądownictwa karnego. Problem ten został uwydatniony przez bezkarne poczynania policji, która podczas tłumienia zamieszek podczas EuroMajdanu wielokrotnie i publicznie nadużywała swych kompetencji.
Priorytetem UE powinno być zachęcenie Ukrainy do przeprowadzenia takiej reformy: państwo musi zagwarantować, że wszystkie przypadki stosowania nadmiernej siły, tortur i innych form złego traktowania przez funkcjonariuszy organów ścigania podczas EuroMajdanu zostaną jak najszybciej zbadane w sposób niezależny, skuteczny i zgodny z międzynarodowymi zobowiązaniami Ukrainy, gwarantującymi poszanowanie dla praw człowieka. 9 kwietnia ustalono, że Międzynarodowy Panel Doradczy Rady Europy będzie nadzorować śledztwo w sprawie brutalnych starć między demonstrantami i siłami bezpieczeństwa – Rada powinna zagwarantować, że każdy zarzut bezprawnego użycia siły przez funkcjonariuszy policji zostanie zbadany zgodnie z jej standardami.
Dodatkowo – w celu skupienia się na mocno zakorzenionym problemie bezkarności za nadużycia policji i wieczne niepowodzenia prokuratorów w kwestii staranności prowadzenia dochodzeń – tymczasowe władze Ukrainy powinny powołać niezależną agencję do zbadania wszystkich zarzutów dotyczących łamania praw człowieka przez funkcjonariuszy organów ścigania.
Powtarzające się wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka udowodniły, że Ukrainie w ostatnich latach nie udało się przeprowadzić skutecznego dochodzenia w sprawie tortur i innych form znęcania się. Urzędnicy państwowi, odpowiedzialni za tego typu nadużycia, pozostają rutynowo bezkarni, tworząc “klimat niemal całkowitej bezkarności dla takich aktów”.[2] W świetle rosnących napięć we wschodniej Ukrainie tymczasowe władze ukraińskie muszą przestrzegać przysługującego obywatelom prawa do pokojowego demonstrowania swoich poglądów oraz zagwarantować, że funkcjonariusze organów ochrony porządku publicznego będą w pełni podporządkowani międzynarodowym standardom, określonym w Kodeksie Postępowania ONZ dla Funkcjonariuszy Porządku Prawnego oraz w Podstawowych Zasadach ONZ w Sprawie Użycia Siły oraz Broni Palnej przez Funkcjonariuszy Porządku Prawnego, tym samym szanując i chroniąc prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego.
Zwalczanie dyskryminacji
Amnesty International udokumentowała wieloletnie fiasko Ukrainy w kwestii poszanowania praw lesbijek, gejów, biseksualistów, transseksualistów i osób interseksualnych (LGBTI) oraz mniejszości etnicznych i rasowych. Osoby LGBTI nadal spotykają się z dyskryminacją, wiele z nich stawało się celem przemocy i ofiarami nadużyć. Czynów tych dopuszczają się zarówno funkcjonariusze publiczni, jak i obywatele – jednym z wielu powodów takiego stanu rzeczy jest brak zakazu ustawowego. Próba regulacji tego zagadnienia przez rząd (zabronienia takich zachowań), została udaremniona przez parlament.
Amnesty International uważa, że bliższe stosunki z Europą mogą zostać zbudowane wyłącznie na podstawie obustronnego poszanowania praw człowieka. UE musi zażądać, aby Ukraina pozostała wierna swoim zobowiązaniom wobec międzynarodowych praw człowieka i zapobiec dalszej dyskryminacji.
Sytuacja na Krymie
18 marca prezydent Putin podpisał się pod ustawą, umożliwiającą aneksję Krymu przez Federację Rosyjską. Po aneksji wprowadzono w życie również rosyjskie prawo, obejmujące m.in.: restrykcyjne zasady i przepisy dotyczące prowadzenia pokojowych protestów; konieczność rejestracji organizacji pozarządowych, finansowanych z zagranicznych źródeł rejestracji, jako “zagranicznych agentów”; homofobiczne ustawodawstwo, ograniczające wolność słowa i zgromadzeń oraz kryminalizację zniesławienia.
Amnesty International udokumentowała również liczne przypadki ataków i uprowadzeń dziennikarzy i działaczy na rzecz praw człowieka[3]. Sytuacje tego typu zdarzały się już wcześniej – również przed przejęciem kontroli nad Krymem, mając na celu ich zastraszenie. Krymscy Tatarzy zgłaszają wzrost poziomu dyskryminacyjnego traktowania w miejscach publicznych, z co najmniej jednym przypadkiem podejrzenia śmierci.[4] Pojawiają się doniesienia, że znaczna liczba Tatarów krymskich w obawie o swoje bezpieczeństwo ucieka do innych części Ukrainy. Ukraińskie władze mają obowiązek zapewnić ochronę i pomoc humanitarną dla osób wewnętrznie przesiedlonych w ramach swoich kompetencji, jednak bez przejawów dyskryminacji. Amnesty International uważa, że bliższe stosunki między Ukrainą i UE mogą być zbudowane wyłącznie na podstawie uznania wspólnych wartości, praw człowieka i dostosowaniu się do następujących zaleceń obu stron.
Rekomendacje Amnesty International dla władz Ukrainy:
- Powołanie, jako kwestii priorytetowej, niezależnie finansowanego organu w celu zbadania wszystkich zarzutów łamania praw człowieka przez funkcjonariuszy organów ścigania, w tym policji, zgodnie z zaleceniami Komisarza Praw Człowieka Rady Europy.
- Upewnienie się, że wszystkie zarzuty nadmiernego użycia siły i tortur oraz innych przejawów znęcania się stosowanych przez policję są badanie szybko, skutecznie i niezależnie.
- Zmiana projektu Ustawy Zwalczającej Dyskryminację w taki sposób, aby uznawała ona dyskryminację ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową za zakazaną w ramach artykułu 1. ustawy “O zasadach zapobiegania i zwalczania dyskryminacji w Ukrainie”.
- Upewnienie się, że osoby wewnętrznie przesiedlone mają zaoferowaną ochronę i pomoc humanitarną.
Rekomendacje Amnesty International dla UE:
- Przypominanie, że Ukraina podlega międzynarodowym zobowiązaniom w zakresie praw człowieka, w szczególności wywarcie presji na Ukrainie, aby skończyć z bezkarnością tortur i innych form znęcania się – cele nadrzędne to zwalczenie dyskryminacji, upowszechnienie szacunku i ochrony wolności zgromadzeń w całym kraju.
- Położenie nacisku na Misję Obserwacyjną na Ukrainie, nadzorowaną przez Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, aby mieć silne podstawy do ochrony praw człowieka i zapewnienie stałej obecność na Krymie.
- Wspieranie Panelu Doradczego Rady Europy w nadzorowaniu śledztwa w sprawie wydarzeń na EuroMajdanie.
- Domaganie się, by prawa do wolności słowa i zgromadzeń oraz prawa mniejszości były gwarantowane na Krymie.
Tłumaczyła: Monika Klimczak
[1] Oświadczenie Hermana Van Rompuy, wygłoszone na Ukrainie 09.04.2014 http://eeas.europa.eu/delegations/ukraine/press_corner/all_news/news/2014/2014_04_09_01_en.htm [2] Na przykład patrz Kaverzin v. Ukraina, http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-110895 [3] 13 marca, trójka działaczy EuroMajdanu: Oleksij Gritsenko, Natalia Lukjanczenko i Sergiej Suprun została uprowadzona w chwili wyjazdu z Sewastopola do Symferopola. Zostali uwolnieni wraz z innymi zakładnikami w dniu 20 marca.
[4] 17 marca media poinformowały o odkryciu ciała Reshata Ametova. Zniknął w dniu 3 marca w Symferopolu, na ciele wykryto liczne ślady tortur.