Na 38. Sesji Rada Praw Człowieka ONZ będzie dyskutować o ustaleniach i rekomendacjach Specjalnego Sprawozdawcy ONZ ds. niezależności sędziów oraz prawników, wynikających z jego wizyty w Polsce, która odbyła w dniach 23-27 października 2017 roku[1].
W swoim raporcie, Specjalny Sprawozdawca ONZ podkreśla, że polski rząd aktywnie szkodzi niezależności sądownictwa, zezwalając na ingerencję władzy wykonawczej i ustawodawczej
w wymiar sprawiedliwości. Taka ingerencja może mieć bardzo istotny, negatywny wpływ na prawa człowieka w Polsce.
Wnioski Specjalnego Sprawozdawcy ONZ odzwierciedlają ustalenia badań przeprowadzonych przez Amnesty International, według których zmiany ustawodawcze wprowadzone przez polski rząd w 2016 i 2017 roku podkopują niezależność sądów. Te „reformy” zagrażają gwarancjom procesowym oraz innym mechanizmom gwarantującym rzetelny proces na mocy Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, którego Polska jest stroną. Najważniejszym aspektem reformy jest fakt, iż ustawy regulujące działania wszystkich instytucji systemu sądowego – Trybunału Konstytucyjnego, Krajowej Rady Sądownictwa, sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego – zostały zmodyfikowane w taki sposób, aby zapewnić władzy wykonawczej możliwość wywierania politycznego wpływu na sądy, sędziów oraz instytucje sądowe. Jako że są one ze sobą wzajemnie powiązane, reforma skonsolidowała władzę nad całym systemem sądownictwa w rękach rządu oraz Parlamentu kontrolowanego przez partię rządzącą.
W sierpniu 2017 roku weszła w życie nowelizacja ustawy o ustroju sądów powszechnych. Upoważnia ona Ministra Sprawiedliwości do powoływania i odwoływania prezesów oraz wiceprezesów sądów. Na mocy tej zmiany, Minister odwołał dotychczas 160 prezesów i wiceprezesów sądów powszechnych między sierpniem 2017 a majem 2018 roku. W Polsce działa 377 sądów[2]. W marcu 2018 roku, rząd potwierdził, że Minister wymienił ok. 18% prezesów i wiceprezesów sądów[3].
Nowelizacja ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa (KRS) weszła w życie w styczniu 2018 roku. Nowa ustawa umożliwiła Sejmowi powołanie 15 sędziów, którzy wchodzą w skład KRS, choć polska Konstytucja wyraźnie określa limit liczby członków KRS wybieranych przez Sejm na 6 sędziów. 5 marca 2018 roku Sejm wybrał nowych członków KRS, z których 8 to nowi prezesi lub wiceprezesi sądów, powołani na te stanowiska przez Ministra Sprawiedliwości od sierpnia 2017 roku[4].
Ustawa o Sądzie Najwyższym weszła w życie 3 kwietnia 2018 roku. Wprowadziła ona wiele zmian, w tym obniżenie wieku emerytalnego sędziów z 70 do 65 lat. 3 lipca 2018 roku, wygasną mandaty 40% sędziów obecnie zasiadających w Sądzie Najwyższym. Nie jest jeszcze pewne, ilu z emerytowanych sędziów będzie ubiegało się o przedłużenie kadencji oraz ilu z nich otrzyma zgodę Prezydenta. Wszyscy nowi sędziowie Sądu Najwyższego będą wybierani przez nową KRS, której składu, po raz pierwszy w marcu 2018, nie wybrali sami sędziowie działający w ramach niezależnego samorządu, lecz Sejm[5]. Dodatkowo, na mocy nowelizacji ustawy, Sąd Najwyższy będzie się składał również z ławników bezpośrednio wybieranych przez Senat[6]. Nowelizacja ustawy o Sądzie Najwyższym tworzy również dwie nowe Izby: Dyscyplinarną oraz Kontroli Nadzwyczajnej.
Nowa Izba Kontroli Nadzwyczajnej będzie mogła podjąć na nowo – w ciągu trzech lat od wejścia w życie ustawy – każdą decyzję, która uprawomocniła się po 17 października 1997 roku[7]. Cała procedura może odbyć się bez wiedzy i zgody stron. Ustawa o Sądzie Najwyższym zawiera również postanowienia, na mocy których, na wniosek Ministra Sprawiedliwości, możliwe będzie wznowienie prawomocnie zakończonych postępowań dyscyplinarnych przeciwko sędziom[8].
Opisane wyżej zmiany zostały poważnie skrytykowane między innymi przez Komisję Wenecką Rady Europy, Komisję Europejską oraz Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODHIR)[9]. 1 czerwca 2018 roku, na wniosek irlandzkiego sądu, przed Trybunałem Sprawiedliwości UE odbyła się rozprawa, której celem było ustalenie czy Polska nadal kieruje się rządami prawa oraz czy wydanie osoby oskarżonej z Irlandii do Polski nie będzie „niosło za sobą realnego zagrożenia poddania [jej] arbitralnemu [nieuczciwemu] procesowi”[10]. Decyzja Trybunału Sprawiedliwości ma zostać ogłoszona
w lipcu 2018 roku.
Amnesty International, korzystając z tej okazji, ponownie podnosi swoje obawy, które znalazły odzwierciedlenie także w ustaleniach Specjalnego Sprawozdawcy ONZ.
Po pierwsze, Specjalny Sprawozdawca ONZ podkreślił, że rząd podważa niezależność sądownictwa jako całego systemu[11]. Nie jest to kwestia pojedynczych ustaw, lecz raczej skumulowany efekt zmian, których konsekwencją może być daleko idące zagrożenie dla praw człowieka w Polsce.
Zmiany te mają wpływ na skład i funkcjonowanie sądów powszechnych, Sądu Najwyższego, Krajowej Rady Sądownictwa oraz Trybunału Konstytucyjnego. Amnesty International uważa, że tak dogłębne strukturalne zmiany mogą być naprawione tylko przez systemowe reformy, które będą w stanie przywrócić niezależność polskiemu sądownictwu.
Po drugie, Specjalny Sprawozdawca ONZ zalecił zmianę ustawy o Sądzie Najwyższym w sposób, który doprowadzi do jej zgodności z Konstytucją oraz międzynarodowymi standardami w zakresie niezależności sądownictwa. Powinno to oznaczać „wyeliminowanie postanowień dotyczących udziału ławników w postępowaniach przed Sądem Najwyższym dotyczących skarg nadzwyczajnych oraz postępowań dyscyplinarnych”[12]. Specjalny Sprawozdawca ONZ wezwał do przeanalizowania zakresu obecnej szerokiej jurysdykcji Izb Dyscyplinarnej oraz Kontroli Nadzwyczajnej – stosownie do jego rekomendacji.
Według badań Amnesty International nowe regulacje dotyczące postępowań dyscyplinarnych nie spełniają standardów w zakresie zapewnienia dostatecznych gwarancji procesowych. Brak również gwarancji zapewniających, że postępowania dyscyplinarne przeciwko sędziom nie będą nadużywane w przypadku politycznie motywowanych spraw[13]. Istnieją za to poważne obawy co do przyszłej działalności Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego, która będzie wybierana przez upolitycznioną KRS. Co więcej, w ramach postępowań dyscyplinarnych, decyzje w pierwszej instancji będą podejmowane przez składy dyscyplinarne w sądach powszechnych powoływane przez Ministra Sprawiedliwości będącego jednocześnie Prokuratorem Generalnym wyposażonym w szerokie kompetencje śledcze[14].
Po trzecie, Specjalny Sprawozdawca ONZ wezwał do zmiany ustawy o sądach powszechnych, w ten sposób, by pozbawić Ministra Sprawiedliwości dyskrecjonalnego uprawnienia do powoływania i odwoływania prezesów sądów[15]. Amnesty International popiera ten apel, w szczególności w świetle umniejszania przez rząd znaczenia tego uprawnienia poprzez utrzymywanie, że efekt tych zmian ma charakter jedynie „administracyjny” i że nie będzie miał wpływu na merytoryczne rozstrzygnięcia sędziów[16]. W rzeczywistości, prezesi mają bardzo duży wpływ na funkcjonowanie sądów. Mogą przypisywać sędziów do poszczególnych wydziałów, ustalać zakres ich obowiązków oraz brać istotny udział w przydzielaniu poszczególnych spraw[17]. Poprzez zwiększenie kompetencji Ministra Sprawiedliwości o możliwość odwoływania prezesów oraz wiceprezesów sądów, ustawa ta umożliwia władzy wykonawczej wywieranie politycznej presji na sądy.
W świetle raportu Specjalnego Sprawozdawcy ONZ, Amnesty International nalega, by Rada Praw Człowieka ONZ, jej Członkowie oraz Obserwatorzy wezwali polski rząd do:
- konstruktywnej współpracy ze Specjalnym Sprawozdawcą ONZ i podjęcia natychmiastowych działań w celu realizacji jego rekomendacji;
- niezwłocznej zmiany ustaw o: sądach powszechnych, Krajowej Radzie Sądownictwa oraz Sądzie Najwyższym oraz usunięcia wszelkich postanowień podważających pełną niezależność sądownictwa oraz zagrażających prawu do rzetelnego procesu;
- zapewnienia sędziom możliwości sprawowania swoich obowiązków w sposób wolny od groźby działań odwetowych lub jakiejkolwiek innej formy nacisku, w tym politycznie motywowanych postępowań dyscyplinarnych, nękania lub zastraszania.
[1] UN Doc. A/HRC/38/38/Add.1, http://ap.ohchr.org/documents/dpage_e.aspx?si=A/HRC/38/38/Add.1
[2] http://monitorkonstytucyjny.eu/archiwa/3982
[3] Skrócony Opis Rządowej Białej Księgi na temat reformy polskiego sądownictwa, marzec 2018, str. 5: https://www.premier.gov.pl/files/files/white_paper_en_-_executive_summary.pdf
[4] http://wyborcza.pl/7,75398,23108831,krakowa-rada-ziobrownictwa-zobacz-kim-sa-nowi-sedziowie.html
[5] Amnesty International, Porównanie Rekomendacji Komisji Europejskiej na temat rządu Prawa, przedstawionych 20 grudnia 2017 z poprawkami zgłoszonymi przez polski rząd w kwietniu 2018 roku: http://www.amnesty.eu/content/assets/MythBuster-CommissionVsPoland.pdf
[6] Ustawa o Sądzie Najwyższym, Art. 61. §2. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20180000005/U/D20180005Lj.pdf
[7] Ustawa o Sądzie Najwyższym, Art. 115 §1
[8] Ustawa o Sądzie Najwyższym, Art. 124 §1
[9] http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-16-2644_en.htm;
http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2017)031-e;
https://www.osce.org/odihr/315946?download=true
[10] Wniosek z dnia 23 marca 2018 o wydanie orzeczenia prejudycjalnego na podstawie Artykułu 267 TFEU, ustępy 29 oraz 40 http://www.courts.ie/Judgments.nsf/0/FD843302847F2E228025825D00457F19
[11] UN Doc. A/HRC/38/38/Add.1, par. 74
[12] Rekomendacja D(e), UN Doc. A/HRC/38/38/Add.1.
[13] Amnesty International. “Reform” of the judiciary in Poland poses risk to the right to fair trial: Briefing by Amnesty International ahead of the General Affairs Council Meeting. Marzec 2018.
[14] Art. 110a Prawa o ustroju Sądów Powszechnych.
[15] Rekomendacja C(a), UN Doc. A/HRC/38/38/Add.1
[16] Biuro Premiera Polski. Biała Księga na temat reformy polskiego sądownictwa. Str. 38 https://www.premier.gov.pl/files/files/white_paper_en_full.pdf
[17] Sadurski, W. How Democracy Dies (in Poland): A Case Study of Anti-Constitutional Populist Backsliding. The University of Sydney, Praca Badawcza. styczeń 2018, str. 43