22 czerwca 2021 – zgodnie z procedurą z art. 7 Traktatu o UE (TUE) dotyczącą naruszenia wartości UE przez państwo członkowskie – Rada ds. Ogólnych UE (z ang. General Affairs Council, dalej: GAC) po raz kolejny będzie analizować sytuację dot. naruszeń praworządności w Polsce i na Węgrzech.
Na czym polega procedura z art. 7 Traktatu o UE?
Zgodnie z art. 7 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej Rada UE może stwierdzić wyraźne ryzyko naruszenia przez państwo członkowskie wartości, na których opiera się Unia Europejska. Jedną ze wspólnych wartości, o których mowa w artykule 2 Traktatu, jest zasada praworządności. Komisja Europejska, wraz z Parlamentem Europejskim i Radą UE, odpowiada za gwarantowanie praworządności.
Wprawdzie do Polski należy wybór modelu, w jaki zorganizuje system wymiaru sprawiedliwości, ale decyzja ta musi być podejmowana z poszanowaniem zasady praworządności. Wymaga to zagwarantowania: niezależności sądów, niezawisłości sędziów, podziału władz oraz pewności prawa.
Naruszenie praworządności w jednym państwie członkowskim ma wpływ na wszystkie państwa członkowskie i na Unię jako całość. Ponieważ niezależność sądów, czyli wolność od nadmiernej ingerencji politycznej, odzwierciedla koncepcję europejskiej demokracji, podważanie praworządności w jednym państwie członkowskim prowadzi do podważenia funkcjonowania Unii jako całości.
Na procedurę z art. 7 Traktatu o UE – dotyczącą ochrony wartości UE – składają się dwa mechanizmy:
- zapobiegawczy – jeśli istnieje wyraźne ryzyko naruszenia wartości UE
- sankcji – jeśli do takiego naruszenia już doszło.
Sankcje nakładane na państwo członkowskie nie są szczegółowo wymienione w traktatach, ale mogą obejmować zawieszenie prawa do głosowania na posiedzeniach Rady i Rady Europejskiej. W obu mechanizmach decyzja musi zostać podjęta przez przedstawicieli państw członkowskich Rady UE.
Co do tej pory wydarzyło się w ramach procedury z art. 7 TUE?
Komisja Europejska, jako organ odpowiedzialny za czuwanie nad praworządnością w UE, po raz pierwszy wobec Polski uruchomiła procedurę na podstawie art. 7 ust. 1 TUE 20 grudnia 2017 r.
Pierwsze obawy UE co do poszanowania praworządności w Polsce wywołał spór polityczny i prawny w Polsce dotyczący składu Trybunału Konstytucyjnego (kontrowersje dotyczące tzw. “sędziów-dublerów”) oraz nowa ustawa regulująca jego funkcjonowanie z 2016 r. W następnych latach polski parlament przyjął kolejne ustawy zmieniające funkcjonowanie polskiego wymiaru sprawiedliwości. Dotyczyły one m.in. obniżenia wieku emerytalnego dla sędziów pracujących w Sądzie Najwyższym, czy przerwania ustawą – w sposób niezgodny z polską Konstytucją – kadencji osób zasiadających w Krajowej Radzie Sądownictwa. W konsekwencji zmiany te doprowadziły do znacznego ograniczenia niezależności sądów i niezawisłości sędziów w Polsce.
Powodem do wszczęcia oficjalnej procedury z art. 7 TUE był fakt, że dialog z polskimi władzami, prowadzony na podstawie ram na rzecz praworządności, po dwóch latach nie przyniósł rezultatów i nie zapobiegł dalszemu pogorszeniu sytuacji.
W Radzie do Spraw Ogólnych (GAC) odbyły się dwie debaty (26 maja i 16 października 2018 r.) oraz trzy wysłuchania (26 czerwca, 18 września i 11 grudnia 2018 r.) na temat praworządności w Polsce. Rada Unii Europejskiej – w zależności od rozpatrywanych spraw – tworzy różne rady, w tym właśnie Radę ds. Ogólnych UE (GAC). Składa się ona z ministrów każdego z państw członkowskich UE. Odpowiada za sprawy instytucjonalne, administracyjne i horyzontalne w UE.
31 marca 2021 r. Komisja Europejska zwróciła się do Trybunału Sprawiedliwości UE o zastosowanie środka tymczasowego, który m.in. uniemożliwiłby zatrzymanie sędziego Igora Tuleyi oraz uniemożliwił dalsze stosowanie wobec sędziów “ustawy kagańcowej” z lutego 2020 r.
Wniosek o zastosowanie środków tymczasowych dotyczy zawieszenia przepisów uprawniających Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego do podejmowania decyzji w sprawie uchylenia immunitetu sędziowskiego, a także w sprawach dotyczących zatrudnienia, zabezpieczenia społecznego i przejścia w stan spoczynku sędziów Sądu Najwyższego.
Do tej pory zaniepokojenie reformami polskiego systemu sądownictwa wyraziły – poza Amnesty International – liczne podmioty i instytucje na szczeblu europejskim i międzynarodowym: przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości w całej Europie, w tym Sieć Prezesów Sądów Najwyższych Unii Europejskiej oraz Europejska Sieć Rad Sądownictwa, Komisja Wenecka, Komisarz Praw Człowieka Rady Europy, Komitet Praw Człowieka ONZ.
Uwagi Amnesty International o stanie praworządności w Polsce
W związku z kolejnym posiedzeniem GAC w dniu 22.06.2021, Amnesty International przygotowało Briefing na temat stanu praworządności w Polsce w 2020-2021 r. W Briefingu poruszone zostały najważniejsze kwestie odnoszące się do naruszeń praworządności w Polsce w ostatnim czasie.
Podkreślono w nim m.in.:
- że Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego – mimo wydania przez Trybunał Sprawiedliwości UE w kwietniu 2020 r. środka tymczasowego zakazującego jej orzekania w sprawach dyscyplinarnych sędziów – w dalszym ciągu orzeka w sprawach sędziów w zakresie procedury karnej: uchyla im immunitety, obniża wynagrodzenia i odsuwa od orzekania;
- sędziom stawia się zarzuty karne za działalność orzeczniczą oraz aktywność publiczną (sprawa I. Tuleyi) oraz pod pretekstem zarzutów korupcyjnych (sprawa sędzi B. Morawiec);
- wątpliwości co do praktyki polegającej na przenoszeniu prokuratorów wyrażających się krytycznie o zmianach w wymiarze sprawiedliwości, do odległych jednostek, bez uprzedniego zawiadomienia oraz bez uzasadnienia takiej decyzji;
- wpływ wadliwego składu Trybunału Konstytucyjnego (TK) – potwierdzonego wyrokiem ETPCz w sprawie Xero Flor – na ograniczanie praw człowieka w Polsce na przykładzie wyroku TK z dnia 22.10.2020 r. dotyczącego przesłanek legalnej aborcji w Polsce;
- groźbę Polexitu wynikającą ze skierowanych przez Izbę Dyscyplinarną SN oraz Premiera Morawieckiego do wadliwie obsadzonego TK wniosków o uznanie wyższości prawa polskiego nad prawem unijnym – w tym wniosku o niestosowanie się do środków tymczasowych dotyczących wymiaru sprawiedliwości w Polsce orzeczonych już przez Trybunał Sprawiedliwości UE. W efekcie istnieje duże ryzyko, że podważona zostanie zasada lojalnej współpracy, na której opiera się UE.
Zalecenia Amnesty International dla polskich władz
Amnesty International wzywa państwa członkowskie UE do zareagowania na tę poważną sytuację oraz do wezwania rządu Polski do podjęcia następujących działań:
- Wykonanie postanowienia TSUE z dnia 8.04.2020 r. zawieszającego czasowo działalność Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego.
- Dokonanie zmian w ustawie o Krajowej Radzie Sądownictwa (KRS), tak aby członkowie Rady będący sędziami byli wybierani przez innych sędziów, a nie przez przedstawicieli władzy wykonawczej i/lub ustawodawczej oraz mieli poparcie wymaganej prawem liczby sędziów.
- Zrewidowanie systemu odpowiedzialności dyscyplinarnej, który obecnie koncentruje władzę nad postępowaniem dyscyplinarnym w rękach Ministra Sprawiedliwości, oraz uchylenie przepisów rozszerzających odpowiedzialność dyscyplinarną sędziów wprowadzonych ustawą kagańcową.
- Zaprzestanie nieuzasadnionego delegowania prokuratorów do odległych jednostek prokuratury oraz wszczynania odwetowych postępowań dyscyplinarnych i karnych wobec sędziów i prokuratorów, którzy sprzeciwiają się podporządkowaniu sądownictwa i prokuratury władzy wykonawczej.
- Wdrożenie wyroku ETPC w sprawie Xero Flor przeciwko Polsce, kiedy tylko stanie się on ostateczny, w celu dostosowania procedury przed Trybunałem Konstytucyjnym do art. 6 EKPC.
Z angielskojęzyczną wersją Briefingu możecie zapoznać się tutaj (w terminie późniejszym dodamy również polską wersję – czekamy na tłumaczenie).