Sukcesy w zakresie prawa do zdrowia i ochrony socjalnej
W świecie ogarniętym pandemią zdrowie i ochrona socjalna okazują się ważniejsze niż kiedykolwiek przedtem. Pomimo licznych przeciwności udało się osiągnąć godne uwagi sukcesy na wielu polach:
Obrona praw pracowników systemu opieki zdrowotnej – działania Amnesty International przyczyniły się do polepszenia ochrony przysługującej przedstawicielom systemu opieki zdrowotnej, którzy funkcjonują na pierwszej linii frontu walki z pandemią. Oprócz podkreślania ujmowanego globalnie negatywnego wpływu szkodliwych warunków pracy , Amnesty zorganizowała skuteczne kampanie na rzecz: uwolnienia trzech pracowników systemu opieki zdrowotnej uwięzionych w Egipcie za krytykę rządowych działań antykryzysowych; wycofania zarzutów postawionych piątce malezyjskich działaczy związkowych zatrzymanych za udział w protestach przeciw brakowi środków ochronnych dla osób sprzątających w szpitalnych i niezapewnieniu im odpowiednich warunków pracy; wycofania zarzutów administracyjnych wniesionych przeciwko dr Julii Wołkowej z Rosji po tym, jak poskarżyła się na brak środków ochrony osobistej.
Ochrona prawa do prywatności – w 2020 roku sekcje Amnesty International w Bahrajnie, Kuwejcie i Norwegii przeprowadziły śledztwo w sprawie aplikacji monitorujących osoby mające kontakt z wirusem COVID-19. Amnesty ujawniła poważne naruszenia prawa do prywatności i uzmysłowiła opinii publicznej, że aplikacje te to w istocie narzędzia o potencjale umożliwiającym inwigilację na skalę masową. W Katarze jeszcze przed upływem doby od chwili opublikowania wyników dochodzenia usunięto groźną usterkę grożącą wyciekiem danych wrażliwych milionów osób, zaś w Norwegii wycofano się z wykorzystywania oprogramowania na kilka godzin przed planowanym ogłoszeniem raportu ze śledztwa.
Wsparcie dla pracowników migrujących – w 2020 roku Katar uchylił obowiązujący pracowników migrujących obowiązek uzyskania od pracodawcy zezwolenia na zmianę pracy i ogłosił wprowadzenie nowej, niedyskryminującej stawki płacy minimalnej, co w zamyśle ma chronić pracowników migrujących przed wyzyskiem. Amnesty International od lat prowadzi w organizującym w 2022 roku piłkarskie mistrzostwa świata Katarze kampanię na rzecz poszerzenia praw pracowników migrujących, której kolejnym etapem będą działania podejmowane w celu zagwarantowania wdrożenia i utrzymania reform w prawie pracy.
Ochrona mieszkańców domów opieki społecznej – brytyjska Komisja ds. jakości opieki społecznej ogłosiła natychmiastowe dochodzenie w sprawie powszechnego stosowania w domach opieki społecznej pandemicznej deklaracji „Proszę nie stosować resuscytacji”. W październiku Amnesty International ujawniła, że władze Zjednoczonego Królestwa na wczesnym etapie pandemii pozostawiły własnemu losowi osoby w podeszłym wieku, które przebywały w domach opieki społecznej, co mogło prowadzić do ich śmierci.
Postępy w kwestii przemocy na tle płci oraz w dziedzinie praw seksualnych i reprodukcyjnych
W szeregu państw podjęto istotne działania mające na celu poszerzenie ochrony praw kobiet i dziewcząt:
Reforma prawa dotyczącego gwałtów – w 2020 roku w wielu krajach stoczono ciężkie boje o zmianę prawnie wiążącej definicji gwałtu. W Danii ostatecznie wprowadzono zapis głoszący, że stosunek seksualny bez zgody to gwałt, co stanowi niewątpliwy sukces praw kobiet w państwie, w którym gwałty są rzadko zgłaszane, a szanse na oskarżenie lub skazanie sprawców są niewielkie nawet wtedy, kiedy ofiary zgłaszają się na policję. Amnesty International prowadzi w części krajów Europy kampanię na rzecz zreformowania obowiązującej w prawie definicji gwałtu tak, by jego interpretacja nie opierała się na odwołaniu do przemocy i w zamian bazowała na braku wyrażenia zgody – działania te podejmowano między innymi w ramach akcji Let’s Talk About Yes . W Hiszpanii opracowano projekt zgodnej z międzynarodowymi standardami praw człowieka ustawy definiującej gwałt jako stosunek seksualny, na który nie wyrażono zgody – to następstwo szeroko komentowanych gwałtów zbiorowych, w tym sprawy tak zwanej La Manada (watahy wilków), kiedy to sąd niższej instancji uznał, że piątka mężczyzn dopuściła się jedynie lżej karanego wykorzystania seksualnego.
Przeciwdziałanie przemocy na tle płci – w 2020 roku dzięki wprowadzaniu reform systemu sprawiedliwości walka z przemocą na tle płci wreszcie zaczęła przynosić spodziewane owoce. I tak południowokoreańskie Zgromadzenie Narodowe przyjęło ustawy podwyższające kary za przemoc seksualną w Internecie, władze Sudanu uchwaliły prawo kryminalizujące obrzezanie kobiet, zaś parlament kuwejcki zatwierdził projekt ustawy penalizującej przemoc domową i zapewniającej ofiarom dostęp do pomocy prawnej, medycznej i rehabilitacyjnej.
Dekryminalizacja aborcji – w grudniu 2020 roku Argentyna zalegalizowała aborcję po tym, jak prezydent Alberto Fernández spełnił swoje obietnice wyborcze i przesłał do Kongresu projekt stosownej ustawy, co było zwieńczeniem wieloletniej kampanii prowadzonej przez obrońców praw kobiet, w tym Amnesty International. Argentyna dołączyła tym samym do grona państw, które zliberalizowały prawodawstwo dotyczące dostępu do legalnej aborcji – między innymi Irlandii Północnej i Korei Południowej.
Ochrona ciężarnych uczennic – w Sierra Leone władze zniosły zakaz uniemożliwiający ciężarnym dziewczętom uczęszczanie do szkoły i zdawanie egzaminów. Było to następstwem pięcioletnich starań Amnesty International i innych organizacji prowadzących badania, kampanie i pomyślnie zakończoną sprawę sądową przed Trybunałem Sprawiedliwości ECOWAS.
Obiecujące rozwiązania w kwestii rozliczania za kryzysy dotykające praw człowieka
Po długiej walce osiągnięto pewne postępy w kwestii pociągania do odpowiedzialności za zaistniałe na szczeblu międzynarodowym kryzysy, które ograniczają możliwość korzystania z praw człowieka:
Misje wyjaśniające ONZ – w czerwcu Rada Praw Człowieka ONZ powołała Misję wyjaśniającą do zbadania naruszeń międzynarodowego prawa praw człowieka oraz międzynarodowego prawa humanitarnego popełnionych od 2016 r. przez wszystkie strony konfliktu w Libii. Z kolei zdaniem Misji wyjaśniającej w Wenezueli istnieją zasadne podejrzenia, że od 2014 roku popełniano tam zbrodnie przeciwko ludzkości, a prezydent Maduro i wysocy rangą przedstawiciele sił zbrojnych i administracji rządowej decydowali lub przyczyniali się do tych zbrodni. We wrześniu Misja wezwała do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób podejrzewanych o popełnianie zbrodni przeciwko ludzkości.
Postępy w Międzynarodowym Trybunale Karnym (MTK) – w marcu MTK wszczął dochodzenie w sprawie zbrodni wagi międzynarodowej popełnionych przez wszystkie strony uczestniczące w konflikcie w Afganistanie. Oznacza to zmianę wcześniejszej decyzji o rezygnacji z prowadzenia śledztwa, która została jednoznacznie skrytykowana przez Amnesty International. MTK kontynuował dochodzenia dotyczące Mjanmy, przeprowadzono też wstępne badania sytuacji w Nigerii i Ukrainie, a Prokurator MTK ogłosiła zamiar wszczęcia śledztw w sprawie popełnionych tam zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. Prokurator wystąpiła również o wydanie orzeczenia w sprawie zakresu jurysdykcji terytorialnej MTK na Palestyńskich Terytoriach Okupowanych w celu wszczęcia dochodzenia. Ponadto po trzynastu latach unikania odpowiedzialności za zbrodnie przeciw ludzkości i zbrodnie wojenne popełnione w Darfurze do MTK wydano Aligo Muhammada Ali Abd al Rahmana (vel Ali Kuszjab), byłego komendanta milicji sudańskich.
Nowe raporty AFRICOM – po raz pierwszy Dowództwo Afrykańskie Stanów Zjednoczonych (AFRICOM) zaczęło publikować kwartalne raporty dotyczące doniesień o cywilnych ofiarach ataków powietrznych prowadzonych przez wojska USA w Somalii, w tym trzech incydentów wzmiankowanych w dochodzeniach Amnesty International. W następstwie upublicznienia w kwietniu pierwszego raportu kilku członków Kongresu USA zainicjowało przesłuchania w celu pociągnięcia do odpowiedzialności Pentagonu /AFRICOM. Jak dotąd AFRICOM potwierdziło 13 przypadków ofiar śmiertelnych wśród somalijskiej ludności cywilnej.
Sukcesy w ograniczaniu handlu bronią – w maju 2020 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ jednomyślnie podtrzymała nałożone na Sudan Południowy embargo na handel bronią, do czego przyczyniła się również wielomiesięczna intensywna kampania prowadzona przez Amnesty International. Członkowie Rady Bezpieczeństwa uznali niezależne i kompleksowe badania Amnesty International dotyczące łamania zakazu dostaw broni za decydujące dla podjęcia tej decyzji.
Uwolnienie osób niesłusznie przetrzymywanych za korzystanie z wolności słowa
Wskutek kampanii prowadzonych przez członków i członkinie Amnesty International uwolniono osoby niesłusznie przetrzymywane za korzystanie z prawa do swobody wypowiedzi.
W Sudanie Południowym po 117 dniach aresztu bez postawienia zarzutów wypuszczono na wolność aktywistę Kanybila Noona. W kwietniu chiński prawnik zajmujący się prawami człowieka Wang Quanzhang mógł wrócić do rodziny po spędzeniu czterech i pół roku w więzieniu. Władze wzięły go na celownik za ujawnianie przypadków korupcji i naruszeń praw człowieka. Amnesty International walczyła o jego uwolnienie już od chwili pierwszego zatrzymania w 2015 roku. W maju w Bahrajnie zamieniono działaczowi na rzecz praw człowieka Nabeelowi Rajabowi karę więzienia na wyrok bez pozbawiania wolności, w wyniku czego wyszedł na wolność – za tą decyzja stały między innymi wieloletnie kampanie prowadzone przez Amnesty International i inne organizacje broniące praw człowieka.
Walka z kryzysem klimatycznym
Globalna mobilizacja do walki z pandemią koronawirusa przywodzi też na myśl konieczność podjęcia natychmiastowych działań związanych ze zmianami klimatu.
Spory sądowe związane z klimatem – odnotowano znaczący wzrost liczby spraw sądowych wytoczonych państwom i korporacjom na tle zmian klimatu – najistotniejsze nowe sprawy odnotowano we Francji, Niemczech, Polsce, Hiszpanii i Zjednoczonym Królestwie. Warto zwrócić uwagę na skargę na 33 państwa członkowskie UE, którą do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wniosła szóstka nieletnich i młodych dorosłych z Portugalii. Z kolei irlandzki Sad Najwyższy zażądał, by rząd przyjął bardziej ambitne cele dotyczące ograniczenia emisji gazów cieplarnianych; podczas gdy szwajcarski Sąd Federalny odrzucił podobną skargę.
Świadomość ekologiczna – Meksyk został jedenastym krajem, który ratyfikował Porozumienie z Escazú, czyli bezprecedensowy południowoamerykańsko-karaibski traktat regionalny dotyczący dostępu do informacji, partycypacji społecznej, sprawiedliwości ekologicznej i ochrony obrońców środowiska naturalnego. Oznacza to, że umowa wejdzie w końcu w życie z dniem 22 kwietnia 2021 roku.
Ruchy społeczne
Działacze na rzecz praw człowieka połączyli siły, by w 2020 roku wesprzeć szereg podejmowanych na całym świecie inicjatyw, w tym ruch Black Lives Matter w Stanach Zjednoczonych i protesty #EndSars w Nigerii. Pandemia dała również asumpt do wymyślenia nowych, kreatywnych form protestu, jak na przykład wirtualnego strajku klimatycznego.
Zdjęcie w nagłówku: Argentyna Buenos Aires, grudzień 2020. © Amnesty International (Photo: Tomás Ramírez Labrousse)
Przeczytaj więcej o Raporcie Rocznym 2020-21