Cyfrowe śledztwo przeprowadzone przez Amnesty International ujawniło nieznane wcześniej szczegóły dotyczące sytuacji, w jakiej znalazło się 32 afgańskich uchodźców, w tym cztery kobiety, 27 mężczyzn i jedna 15-letnia dziewczynka, którzy co najmniej od 18 sierpnia są uwięzieni na granicy Polski i Białorusi bez jedzenia, czystej wody, schronienia i leków.
Wykorzystując zdjęcia satelitarne i fotografie do pomiaru obszaru oraz rekonstrukcję 3D, Amnesty International ustaliła miejsce przebywania grupy na granicy i stwierdziła, że pod koniec sierpnia w ciągu jednej nocy grupa zmieniła swoje położenie z terytorium Polski na terytorium Białorusi, co wygląda na bezprawne przymusowe zawrócenie.
Z rekonstrukcji Amnesty International wynika, że 18 sierpnia wiele spośród 32 osób, które przedostały się do Polski z Białorusi, znajdowało się po polskiej stronie granicy, a grupa była otoczona przez polskie służby graniczne. Jednak dzień później znaleźli się oni z powrotem po białoruskiej stronie granicy.
Amnesty International uważa, że to przemieszczenie może stanowić dowód bezprawnego zawrócenia (push back), ponieważ wydaje się, że nastąpiło ono w momencie, gdy uzbrojeni polscy strażnicy graniczni otoczyli prowizoryczny obóz uchodźców.
20 sierpnia wszyscy z 32 Afgańczyków, którzy utknęli na granicy, złożyli za pomocą swoich pełnomocników wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej w Polsce, wykazując, że chcą pozostać w Polsce. Środki tymczasowe zarządzone przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz) 25 sierpnia, a następnie przedłużone 27 września, nakazują Polsce zapewnienie grupie pomocy, w tym “odpowiedniej żywności, wody, odzieży, opieki medycznej oraz, jeśli to możliwe, tymczasowego schronienia”. ETPCz wskazuje również, że grupa Afgańczyków twierdziła, że wcześniej, 8 sierpnia, była już na terytorium Polski i została wywieziona na granicę. Polska do tej pory nie zastosowała się do środków tymczasowych.
Polska od tygodni w okrutny sposób przetrzymuje tę grupę ludzi na swojej granicy w przerażających warunkach. Nasza analiza bezsprzecznie wykazała, że 18 sierpnia, w ciągu jednej nocy, ich położenie przesunęło się z terytorium Polski na terytorium Białorusi, co zdecydowanie sugeruje, że padli oni ofiarą bezprawnego odepchnięcia.
Eve Geddie, Dyrektor Biura Instytucji Europejskich Amnesty International
“Stan wyjątkowy”
Od czasu tego zdarzenia grupa pozostaje uwięziona pomiędzy polskimi i białoruskimi strażnikami granicznymi. Polska ograniczyła ruch w rejonie przygranicznym i wprowadziła 20 sierpnia przepisy pozwalające na odsyłanie na Białoruś osób zatrzymanych na granicy.
W dniu 2 września Polska ogłosiła stan wyjątkowy na granicy z Białorusią, ograniczając dostęp do tego obszaru dziennikarzom i organizacjom pozarządowym. Stan wyjątkowy uniemożliwił monitoring potencjalnych naruszeń praw człowieka, budząc obawy co do sposobu traktowania uchodźców i migrantów na tym obszarze, w tym bezprawnego zawracania kolejnych osób na granicę Białorusi. Od 19 września w strefie przygranicznej zmarło pięć osób, m.in. w wyniku hipotermii.
”Fatalna sytuacja, w jakiej znaleźli się Afgańczycy na granicy, jest sytuacją, którą stworzył polski rząd. Ogłoszenie stanu wyjątkowego jest bezprawne i musi zostać zniesione. Sytuacja na granicach kraju nie stanowi stanu wyjątkowego w rozumieniu europejskich i międzynarodowych definicji” – powiedziała Eve Geddie.
Zmuszanie do powrotu ludzi, którzy starają się o azyl, bez indywidualnej oceny ich potrzeb w zakresie ochrony jest sprzeczne z prawem międzynarodowym i unijnym. Wprowadzenie nowych praw i środków, które zalegalizować pushbacki, w żaden sposób nie zmienia tego stanu rzeczy.
Cyfrowa weryfikacja
Aby ocenić sytuację na granicy polsko-białoruskiej, zespół Evidence Lab w Amnesty International zebrał i przeanalizował zdjęcia satelitarne z granicy oraz ponad 50 filmów i zdjęć z wydarzeń z tego miejsca od 12 sierpnia. Obrazy te potwierdzają przemieszczanie się grupy uchodźców oraz zwiększone zabezpieczenie granicy w ostatnich tygodniach. Obrazy pochodziły z wielu źródeł: zostały dostarczone przez lokalnych mieszkańców, opublikowane w prasie, obejmowały nagrania z helikopterów i zdjęcia satelitarne. Wszystkie materiały zostały przeanalizowane i zweryfikowane.
Wykorzystując fotogrametrię i photo-matching do rekonstrukcji modeli 3D, Amnesty International była w stanie zweryfikować położenie grupy na granicy, potwierdzić przypuszczenia o push-backu między 18 a 19 sierpnia oraz lokalizację grupy między 12 sierpnia a 13 września. Ujawniono również nieludzkie warunki panujące w prowizorycznym obozie, w którym grupa jest zmuszona mieszkać.
Amnesty International wzywa rząd Polski do zapewnienia osobom poszukującym ochrony dostępu do terytorium kraju. Władze muszą zaprzestać wypychania, a także pilnie zapewnić grupie Afgańczyków, którzy utknęli na granicy polsko-białoruskiej, odpowiednie schronienie, żywność, wodę, urządzenia sanitarne, dostęp do opieki medycznej i opieki prawnej. Polska powinna również uchylić stan wyjątkowy i przepisy ograniczające poruszanie się w strefie przygranicznej oraz zapewnić swobodny dostęp do tych obszarów dziennikarzom, aktywistom, organizacjom pozarządowym i prawnikom.
Ludzie zwrócili się o azyl w kraju UE, a państwo członkowskie UE jawnie łamie ich prawa. UE musi działać szybko i stanowczo, aby wskazać na te rażące naruszenia prawa unijnego i międzynarodowego.
Eve Geddie
Kontekst
W dniu 20 sierpnia 2021 r., przed wprowadzeniem stanu wyjątkowego w dniu 2 września, rozporządzeniem ministerialnym ograniczono ruch na granicy i ustanowiono zasadę, że z wyjątkiem osób należących do pewnych kategorii, osoby zatrzymane w strefie przygranicznej muszą opuścić Polskę i zostać “zawrócone do linii granicy państwowej”.
Rozporządzenie to jest sprzeczne ze zobowiązaniami Polski wynikającymi z międzynarodowego prawa uchodźczego, ponieważ ogranicza dostęp osób, które chcą ubiegać się o status uchodźcy, do terytorium Polski. Ma to zasadnicze znaczenie dla możliwości złożenia wniosku o ochronę międzynarodową.
Rozporządzenie jest również sprzeczne z zakazem penalizacji osób ubiegających się o status uchodźcy, zgodnie z którym osoby poszukujące ochrony nie powinny być karane z powodu nielegalnego wjazdu lub pobytu w danym kraju. Zmiany te w zamiarze umożliwiają polskim władzom odsyłanie osób bez oceny ich sytuacji i bez skutecznej możliwości zakwestionowania takich decyzji. Rozporządzenie jest więc niezgodne z zasadą non-refoulement (zasada chroniąca osoby prześladowane) i może prowadzić do zbiorowych wydaleń zakazanych na mocy prawa międzynarodowego.
Litwa i Łotwa, które również sąsiadują z Białorusią, odnotowały porównywalną liczbę prób przekroczenia granic swoich krajów i wprowadziły środki podobne do polskich. W dniu 17 sierpnia polski rząd zaproponował szereg niepokojących zmian w przepisach dotyczących cudzoziemców i udzielania ochrony międzynarodowej. Propozycje poprawek zawierają ułatwienia w odsyłaniu uchodźców, co może prowadzić do zbiorowych wydaleń; pozwalają organom azylowym na odrzucanie wniosków o przyznanie statusu uchodźcy złożonych przez osoby zatrzymane na nielegalnym przejściu granicznym, chyba że zachodzą szczególne okoliczności; a także czynią nielegalne przekraczanie granicy przestępstwem.
UNHCR zdecydowanie skrytykował tę propozycję zmian przepisów. W momencie przygotowywania tego tekstu projekt nie wszedł jeszcze w życie i jest rozpatrywany przez Senat. W dniu 25 sierpnia Europejski Trybunał Praw Człowieka nakazał Polsce zapewnienie pomocy humanitarnej migrantom i uchodźcom na swoich granicach; nakaz ten został przedłużony w dniu 27 września. Polska do tej pory nie zastosowała się do nakazu Trybunału. UNHCR i IOM publicznie apelowały o przyznanie im natychmiastowego dostępu do osób potrzebujących przetrzymywanych na granicy.
Stan wyjątkowy jest zdefiniowany w prawie międzynarodowym jako zagrażający “życiu narodu”. Migracja do Polski w oczywisty sposób nie spełnia tego kryterium i nie stanowi stanu wyjątkowego. Ponadto międzynarodowe prawo dotyczące praw człowieka ściśle określa warunki, które państwo musi spełnić, gdy wprowadza stan wyjątkowy ograniczający prawa człowieka, takie jak powiadomienie odpowiednich organów międzynarodowych. Polska nie podjęła działań zgodnych z tymi wymogami.