Walka o praworządność w Polsce trwa: Unia Europejska włączyła się do gry!

“Dopiero wtedy zauważamy, jak ważna jest praworządność, kiedy zaczyna jej brakować. Tak samo jak z powietrzem – my dopiero wtedy zaczynamy dostrzegać, że do życia nam jest powietrze potrzebne – kiedy zaczyna być duszno”. (sędzia P. Juszczyszyn dla Amnesty International – rozmowa w dniu 28.06.2021 r.)

W połowie lipca 2021 r. wkroczyliśmy w kolejny – być może krytyczny dla obecności Polski w Unii Europejskiej – etap sporu o praworządność w Polsce.

Przestawiamy najważniejsze wydarzenia z ostatniego tygodnia.

1. Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego: kość niezgody między Trybunałem Konstytucyjnym (TK), a Trybunałem Sprawiedliwości UE (TSUE)

1.1. Sprzeczne wyroki TK i TSUE

Zaczęło się od tego, że 14 lipca br.¹ (sprawa P 7/20) Polski Trybunał Konstytucyjny orzekł, że wydany przez TSUE nakaz zawieszenia działania Izby Dyscyplinarnej SN z kwietnia 2020 r.² ingeruje w polskie sądownictwo i dlatego jest sprzeczny z Konstytucją³.

TK wydał taki wyrok, pomimo że w tym samym dniu TSUE ponownie wezwał do zawieszenia orzekania przez Izbę Dyscyplinarną SN w sprawach sędziów, ponieważ nie jest ona niezawisła i bezstronna.

W ten sposób TK podważył przepisy, na których opiera się Unia: zasadę lojalnej współpracy między państwami UE. Rząd z kolei dostał zielone światło, aby ignorować decyzje Trybunału UE.

Dzień później, 15 lipca br., TSUE (sprawa C 791/19)⁴ w sprawie ze skargi Komisji Europejskiej wydał kolejny wyrok, w którym uznał, że polski system odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów jest sprzeczny z prawem UE⁵. TSUE uznał, że Polska, wprowadzając nowy model odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów oraz tworząc specjalną Izbę Dyscyplinarną w SN, która nie jest organem niezawisłym i bezstronnym, uchybiła zobowiązaniom traktatowym UE.

1.2. Reakcja środowiska sędziowskiego na decyzję I prezes SN

16 lipca br. działalność Izby Dyscyplinarnej w Sądzie Najwyższym została w pełni odblokowana (dotychczas, tj. od kwietnia 2020 r. Izba Dyscyplinarna orzekała w sprawach immunitetowych sędziów, ale nie w sprawach dyscyplinarnych – teraz ma orzekać również co do dyscyplinarek) przez obecną I Prezes Sądu Najwyższego⁶.

W tej sprawie stanowisko wydał zarząd stowarzyszenia niezależnych sędziów Themis⁷:

“Z rozczarowaniem i zażenowaniem przyjmujemy opublikowane 16 lipca 2021 r. stanowisko pełniącej nominalnie funkcję Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, powołanej na to stanowisko w nielegalnym trybie, prof. Małgorzaty Manowskiej, w którym – odwołując się do powołanego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego – poinformowała ona o odmrożeniu działalności Izby Dyscyplinarnej. (…) Tego rodzaju działanie jest wyraźnym krokiem w stronę polexitu, gdyż na dłuższą metę nie sposób pozostawać we wspólnocie europejskiej w sytuacji, gdy kwestionuje się jej system prawny i skuteczność orzeczeń jej najwyższego organu sądowego (…). Czujemy się w obowiązku poinformować Polaków, że ich status jako obywateli Unii Europejskiej jest zagrożony.”⁸

1.3. Wyrok TK ws. wyższości prawa polskiego nad prawem UE – ostatni gwóźdź do trumny Polski w UE?

3 sierpnia br. spodziewamy się kolejnego wyroku TK w sprawie konstytucyjności prawa unijnego (traktatów UE) zainicjowanej przez premiera (sprawa K 3/21)⁹. Sprawa ta ma jeszcze większy ciężar gatunkowy niż wyrok TK z 14 lipca br., ponieważ odnosi się do ogólnego poważenia kompetencji TSUE co do orzekania w sprawach sądownictwa.

Apel o wycofanie przez premiera wniosku do trybunału w powyższej sprawie skierowali sędziowie TK w stanie spoczynku. Podkreślają w nim, że wydanie wyroku będzie oznaczało prawny polexit Polski z UE. Sędziowie podkreślili, że nadrzędna rola Konstytucji RP nie jest podważona w sytuacji, gdy UE żąda od Polski poszanowania niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Żądania te nie wykraczają poza to, co zostało im przyznane w traktatach unijnych. Kompetencje instytucji unijnych nie dotyczą bowiem ustroju sądownictwa, lecz poszanowania niezależności sądów i niezawisłości sędziów, czego wymaga także polska Konstytucja.¹⁰

1.4 Komisja Europejska stawia Polsce ultimatum w sprawie naprawy praworządności

19 lipca br. Komisja Europejska dała Polsce ultimatum na dostosowanie się do decyzji TSUE o zawieszeniu działań Izby Dyscyplinarnej do 16 sierpnia 2021 r.¹¹ Jeśli tego nie zrobimy, mogą grozić nam bardzo wysokie kary finansowe. Jeśli Polska nie będzie chciała płacić dobrowolnie tych kar, może to grozić utratą przez Polskę środków z Krajowego Planu Odbudowy.

Oznacza to, że za naruszenie praworządności w Polsce będziemy musieli zapłacić z własnej kieszeni.

2. Raport Komisji Europejskiej o praworządności w UE

Tymczasem 20 lipca br. Komisja Europejska opublikowała raport o stanie praworządności w UE¹². Amnesty International brała udział w jego przygotowaniu poprzez przekazanie informacji o funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości w Polsce oraz spotkania z przedstawicielami UE¹³.

Każdemu państwu poświęcono w nim rozdział, podzielony na części dotyczące następujących kwestii:

• wymiar sprawiedliwości,
• środki przeciwdziałania korupcji,
• pluralizm mediów,
• oraz inne kwestie instytucjonalne.

Z raportu w odniesieniu do Polski wynika m.in.: „reformy polskiego wymiaru sprawiedliwości, w tym nowe rozwiązania, nadal budzą poważne obawy”. W ocenie KE: „Reformy przeprowadzane od 2015 r. zwiększyły wpływ władzy wykonawczej i ustawodawczej na wymiar sprawiedliwości ze szkodą dla niezawisłości sędziów (…).

KE odniosła się również do wskazanych powyżej (lipcowych), a więc bieżących wydarzeń związanych z praworządnością. Przypomniała także, że w kwietniu 2021 r. skierowała sprawę przeciwko Polsce do Trybunału Sprawiedliwości w związku z ustawą o sądownictwie, która podważa niezawisłość sędziów i jest niezgodna z prawem UE (“ustawa kagańcowa”).

Więcej informacji na temat raportu KE znajdziecie tutaj>>

3. Kolejna próba powrotu do orzekania sędziego Igora Tuleyi i Pawła Juszczyszyna

Spór pomiędzy polskim TK a TSUE dotyczący zawieszenia funkcjonowania Izby Dyscyplinarnej ma swój praktyczny wymiar. Jego przykładem są m.in. sprawy sędziego Igora Tuleyi oraz sędziego Pawła Juszczyszyna, w których orzekała właśnie izba Dyscyplinarna SN. Obaj sędziowie zostali odsunięci od orzekania, a sędziemu Tuleyi dodatkowo uchylono immunitet oraz wszczęto postępowanie karne – pisaliśmy już o tym wcześniej¹⁴.

Zgodnie z wyrokiem TSUE z 15 lipca br. Izba Dyscyplinarna SN powinna zawiesić swoją działalność. Wszystkie jej uchwały z przeszłości dotyczące zawieszania sędziów, którym uchylono immunitet, powinny zatem stracić moc prawną, a więc zostać uchylone.

Czy ostatni wyrok TSUE oznacza, że będą mogli wrócić do pracy w sądzie?

16 lipca br. Sędzia Paweł Juszczyszyn złożył wniosek o powrót do pracy do Prezesa Sądu w Olsztynie, zaś sędzia Igor Tuleya 20 lipca br. przyszedł do Sądu Okręgowego w Warszawie z zamiarem stawienia się do pracy.¹⁵ Niestety prezesi sądów powołują się z kolei na wyrok TK z 14 lipca br., w którego ocenie Polskę nie obowiązują zabezpieczenia i wyroki wydawane przez TSUE co do sądownictwa.

4. Podsumowanie

Poniżej przedstawiamy w skrócie ostatnie wydarzenia na arenie polskiej i europejskiej odnoszące się do praworządności w Polsce.

Kalendarium walki o praworządność:

• 14 lipca: TK orzeka, że środek tymczasowy TSUE z kwietnia 2020 r. jest sprzeczny z polską Konstytucją, pomimo wydania tego samego dnia kolejnego środka tymczasowego przez TSUE dot. zawieszenia Izby Dyscyplinarnej SN.
• 15 lipca: TSUE uznaje, że polski system odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów jest sprzeczny z prawem UE,
• 16 lipca: I Prezes SN – powołując się na wyrok TK z dnia 14 lipca br. – przywraca możliwość funkcjonowania Izby Dyscyplinarnej SN w pełnym zakresie (sprawy o uchylenie immunitetu sędziów, jak i sprawy dyscyplinarne).
• 19 lipca: KE kieruje do Polski wezwanie o dostosowanie się do wyroku i środków tymczasowych TSUE o zawieszeniu działań Izby Dyscyplinarnej SN – mamy czas do 16 sierpnia 2021 r.,
• 20 lipca: KE publikuje raport o stanie praworządności w UE – w odniesieniu do Polski stwierdza, że wprowadzane od 2015 r. w sadownictwie zmiany nadal budzą poważne wątpliwości i stanowią zagrożenie dla niezawisłości sędziowskiej.
• 22 lipca: Europejski Trybunał Praw Człowieka orzeka (sprawa Reczkowicz v Polska), że Polska naruszyła art. 6 Europejskiej Konwencji Praw, czyli prawo do rzetelnego procesu sądowego skarżącej z uwagi na brak bezstronności i niezawisłości Izby Dyscyplinarnej SN.
• 29 lipca: Prokurator Generalny złożył wniosek do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie oceny tego, czy art.6 EKPCz jest zgodny z polską Konstytucją. Jest to próba podważenia wydanego 7 maja br. wyroku XeroFlor, w którym ETPCz uznał, że skład orzekający w sprawie rozpatrywanej przez TK był nieprawidłowy, ponieważ orzekali w nim tzw. „sędziowie dublerzy” wybrani na prawidłowo obsadzone wcześniej miejsca. Jeśli TK orzekanie o niezgodności art. 6 EKPCz z Konstytucją, będzie to oznaczało, że w Polsce znacząco obniżą się międzynarodowe standardy praw człowieka w zakresie prawa do sądu.

5. Jakie są skutki decyzji TSUE?

Po ostatnich sprzecznych ze sobą wyrokach TK i TSUE toczy się dyskusja na temat ich skutków i tego, kto ma rację. Aby rozwiać Wasze wątpliwości, przedstawiamy opracowanie Komitetu Obrony Sprawiedliwości (KOS).

Rozstrzygnięcia TSUE nie naruszają zasad polskiej Konstytucji, gdyż:

• Państwa mają wyłączną kompetencję i swobodę, jeśli chodzi o organizację wymiaru sprawiedliwości, czyli decydują o: strukturze sądów, zasadach powoływania sędziów, ich wynagradzania czy odpowiedzialności dyscyplinarnej.
• Rozwiązania państw muszą być jednak zgodne z prawem UE, czyli gwarantować skuteczną ochronę sądową, w tym niezawisłość sędziowską.
• Niezawisłość sędziów zawsze musi być zagwarantowana – nie należy ona do kwestii organizacji wymiaru sprawiedliwości, tu nie pozostawiono państwom żadnej swobody decyzyjnej.
• Niezawisłość sędziów nie ma nic wspólnego z organizacją wymiaru sprawiedliwości – nie można jej w jakikolwiek sposób „organizować”.

Polska musi natychmiast i w pełni wykonać decyzje TSUE o zawieszeniu działalności pozbawionej bezstronności i niezależności Izby Dyscyplinarnej SN, by chronić nasze prawo do sądu, a także uniknąć poważnych skutków dla finansów publicznych, a w konsekwencji dla nas wszystkich.

Z pełnym stanowiskiem KOS możecie zapoznać się tutaj: pdf

6. Co dalej?

• Czy czeka nas opuszczenie UE?
• Czy grożą nam kary finansowe lub utrata środków z Krajowego Planu Odbudowy?
• Czy sędziowie Igor Tuleya i Paweł Juszczyszyn będą mogli wrócić do pracy?
• Czy inni sędziowie będą mieli wszczynane kolejne postępowania dyscyplinarne przez Izbą Dyscyplinarną SN?

Nie znamy odpowiedzi na pytania… Wiemy tylko, że walka o praworządność trwa tylko dzięki osobom takim jak Ty, które nie pozostają obojętne na sytuację praw człowieka w Polsce. Wesprzyj nas w dalszej walce o niezależne sądownictwo i rządy prawa w Polsce.

Dzięki Twojemu zaangażowaniu będziemy w stanie podejmować kolejne działania i doprowadzić do zmiany. Wejdź na naszą stronę i przekaż darowiznę.

Zdjęcie w nagłówku: Copyright: Piotr Wojcik.

² w kwietniu 2020 r. Trybunał UE zakazał działań Izbie Dyscyplinarnej, ponieważ – przez swój polityczny charakter – zagraża ona niezawisłości sądów. Izba przestała rozpoznawać sprawy dyscyplinarne sędziów, ale nadal odbierała im immunitety. Uchyliła w listopadzie 2020 r. sędziemu Igorowi Tuleyi immunitet i odsunęła go od orzekania.